A depresión é o trastorno mental máis frecuente nos anciáns, sobre todo, nas anciás. O certo é que moitos médicos de atención primaria xulgan a depresión xeriátrica como moi difícil de identificar, polo feito de que abarque múltiples formas de presentación, confúndase a miúdo coa demencia e pase socialmente desapercibida como un achaque máis, propio da terceira idade, cando, en realidade, non forma parte do proceso normal de envellecemento.
En España, a prevalencia de depresión no ancián é de entre o 10% e o 15% nas consultas de atención primaria e de até un 50% nas residencias xeriátricas. José Anxo Arbesú, coordinador do Grupo de Traballo de Saúde Mental da Sociedade Española de Médicos de Atención Primaria (SEMERGEN), explica que os pacientes anciáns padecen máis enfermidades crónicas discapacitantes que o resto dos adultos e que, algunhas delas, como alteran as vías neuroquímicas e os neurotransmisores cerebrais, do mesmo xeito que outras, afectan os eixos neuroendocrinos, o cal pode desencadear biológicamente unha depresión. Tamén engade que a deficiente adaptación ás enfermidades, tan habitual nas xeracións máis anciás, pode actuar como desencadenamento da depresión.
Soidade
“O paciente ancián depresivo que acode á consulta de atención primaria adoita ter escasos vínculos familiares ou sociais e presenta una sintomatología somática importante que pode dar lugar a cambios na súa forma natural de ser, volvéndose máis irritable e menos sociable, illándose no seu domicilio. En cambio, a tristeza, como síntoma nuclear da depresión, pode ter menos importancia na ancianidad que na idade adulta”, afirma Arbesú.
As enfermidades crónicas poden desencadear una depresión se alteran as vías neuroquímicas e os neurotransmisores cerebraisEste experto recoñece, así mesmo, que algunhas patoloxías, como a enfermidade de Parkinson , o ictus, a demencia vascular, a enfermidade coronaria, as enfermidades endocrinológicas e as neoplasias, contribúen á angustia do paciente crónico maior. Tanto a maioría das depresións como das deterioracións cognitivas en idade avanzada diagnostícanse precisamente nas consultas de atención primaria. “O médico de atención primaria vai ser, na maioría dos casos, o primeiro en interpretar as formas de depresión do ancián; arduo labor, tendo en conta que a persoa maior non adoita expresar de maneira espontánea nin verbalmente o estado de ánimo en que se atopa”, explica o especialista.
Por este motivo, o que o profesional debe explorar é a linguaxe non verbal e o metalenguaje na súa entrevista clínica, indagando sobre o rastro da depresión en moi poucas e débiles pistas. Ante todo, insiste Arbesú, é necesario establecer un diagnostico diferencial con outras enfermidades psiquiátricas e non psiquiátricas que forman parte do proceso de envellecemento normal: “O concurso de síntomas fronteirizos á demencia, como una falta de concentración ou de memoria, pode dificultar e atrasar o diagnostico de depresión, e facer pensar ao médico que está ante unha deterioración cognitiva de inicio”.
A utilización nestes casos do test de cribado de Pfeiffer e o “Mini Mental State Examination” (MMSE) poden axudar no diagnostico diferencial entre demencia e depresión.
No alto risco
A taxa de suicidio en pacientes anciáns con enfermidade mental é do 15%, e os expertos aseguran que o consumado é máis frecuente que en etapas máis novas: uno de cada catro intentos acaba en morte. Este risco leva a que os psiquiatras apremen aos médicos de atención primaria a afinar nos diagnósticos. Miquel Roca, psiquiatra do Hospital Juan March, de Palma de Mallorca, avoga por unha formación destes facultativos na avaliación do suicidio “que erradique mitos falsos, como que falar diso induce a cometelo, que as persoas que aluden ao suicidio nunca o executan ou que o suicidio se comete sen previo aviso”.
Os estudos demostran que oito de cada dez pacientes que se suicidan falan diso previamente e que a metade destes consultara ao médico de atención primaria a semana anterior a quitarse a vida. “Nos casos nos que o médico de atención primaria detecte una ideación clara ou risco de suicidio, debe derivar canto antes o paciente a unha unidade de saúde mental, instaurando una colaboración entre hospital e ambulatorio que resultará indispensable paira seguir a curto e medio prazo a súa evolución”, incide Roca.
Os falsos mitos enmascaran a depresión do ancián. En primeiro lugar, deprimirse non forma parte do programa normal de todo envellecemento. Si consta facer fronte á enfermidade crónica, á idea da morte, á perda de seres queridos e a distintos achaques que causan dor, frustración ou tristeza. Pero a depresión vai moito máis alá dun estado de queixa ou de tristeza naturais. Paira complicar máis as cousas, abunda a idea de que os anciáns sofren demencia con facilidade e que a súa confusión, tristeza, trastornos do soño ou do apetito forman parte do paquete con que a natureza identifica o fin das nosas vidas.
Pero os expertos urxen a discriminar as depresións verdadeiras doutros estados de abatemento e a evitar que os anciáns empeoren. Demasiadas depresións da terceira idade pasan, por tanto, infradiagnosticadas. De face a quen conviven estreitamente con pacientes anciáns, os médicos recomendan prestar moita atención a cambios na rutina coa que o ancián viste ou se asea, cambios nas súas relacións sociais (si evitan contactos con outros familiares ou amigos) e, máis que estados de tristeza, recomendan vixiar a imposibilidade do gozo ante un prato, una música, un chiste ou un recordo, entre outros.
A incapacidade de rir é máis preocupante que a facilidade con que se chora. Sensacións verbalizadas de culpabilidade, baleiro existencial, dores abstractas, ideas suicidas, cansazo diúrno esaxerado e perda ou ganancia de peso desacostumbradas apuntan igualmente á posibilidade dunha depresión. Algúns tratamentos farmacolóxicos e o consumo de alcol poden ser aliados perfectos dunha xénese depresiva, polo que deben tamén ser tidos en conta.
