Na batalla entre a ciencia e os fenómenos a miúdo catalogados como místicos, a ciencia acaba de gañar uns cuantos puntos. As implicacións son importantes. Non só porque o achado podería servir para desenvolver toda unha nova xeración de xogos virtuais, senón porque dá aos neurocientíficos unha ferramenta para estudar a conciencia dun mesmo, como o organismo constrúe o concepto do «eu».
Imagen: José Gelida
O descubrimento procede de dous traballos similares realizados por equipos independentes e publicados o pasado agosto na revista Science. E veñen ser en realidade a continuación de observacións casuais en anos anteriores por parte dun dos equipos, o liderado por Olaf Blanke, da Escola Politécnica Federal de Lausana (Suíza). Este grupo examina a pacientes de epilepsia que deben ser operados. Antes da intervención, para localizar o foco dos ataques e identificar áreas veciñas con funcións importantes que deben preservarse, os neurólogos implantan ducias de eléctrodos no cerebro, e actívanos un a un mentres piden ao paciente que describa o que sente. É un procedemento que deu lugar a moitas sorpresas na neurociencia.
Do místico ao científico
En 2006 Blanke describiu en Nature o caso dunha muller de 22 anos sen problemas psiquiátricos á que a estimulación dunha área precisa do cerebro, a unión temporoparietal, fíxolle sentir que había unha persoa tras ela. A paciente relataba que a figura adoptaba as súas mesmas posturas, e non recoñecía esa sombra como unha ilusión do seu propio corpo. En certo momento -relatan os investigadores- pediuse á paciente que se inclinase cara a adiante, o que provocou a sensación, descrita como desagradable, de que a sombra a abrazaba.
Achegar certas experiencias místicas á ciencia podería axudar a entender síntomas paranoicos ou mesmo a esquizofrenia
Non é o único caso de experiencia extracorpórea que exhibe o grupo de Blanke. Na revista especializada Brain foron descritos en 2004 os casos doutros varios pacientes, como o dunha muller que declarou: «Véxome a min mesma na cama desde arriba, pero só vexo as miñas pernas. […] Estou no teito». A escena vista pola paciente, que sentía moi intrigada e sorprendida, incluía ás outras tres persoas na habitación vistas desde arriba. A experiencia repetiuse varias veces.
Estes traballos axudaron a atraer á investigación «seria» fenómenos aos que antes poucos neurocientíficos querían achegarse. «Non era un campo moi estudado porque se relacionaba con experiencias místicas, un mundo non científico…», explica Javier de Felipe, do Instituto Cajal de Neurociencias do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC), en Madrid. «Pero ver que se trataba de investigacións con todos os controis converteu este tema en algo moi interesante». De Felipe confesa o seu asombro a primeira vez que escoitou a Blanke expor o seu traballo.
Cerebro e espazo
Unha das potenciais aplicacións destes achados, segundo suxeriron o ano pasado en Nature Blanke e os seus colegas, é que poderían axudar a entender síntomas paranoicos ou mesmo a esquizofrenia, que pode incluír a sensación de que o autor das propias accións é outra persoa. Pero por que se producen estas sensacións? «Os estudos de Blanke con pacientes epilépticos espertos suxiren que as experiencias de disociación entre o eu e o corpo xorden dun fallo na integración de información somatosensorial e vestibular do cerebro», afirma De Felipe. «É dicir, son investigacións moi importantes para estudar como o cerebro é capaz de sentir o noso corpo en relación ao espazo, e como noso eu está dentro deses límites espaciais. As alteracións destes circuítos dan lugar ás viaxes astrales, as transformacións ilusorias…».
Ademais, estes traballos proban que o fallo cerebral que xera as ilusións pode ser inducido estimulando áreas concretas do cerebro, áreas implicadas na integración da información. A espiritualidade das viaxes extracorpóreos queda reducida a un literal cruzamento de cables. De feito, afirma De Felipe, non é casual que este tipo de experiencias sexan descritas a miúdo por persoas en situacións extremas, onde por exemplo pode haber falta de osíxeno no cerebro -montañeiros, durante xaxúns, ou cando se sofre unha privación sensorial, por exemplo. Crese que unha de cada dez persoas declara ter unha experiencia extracorpórea nalgún momento da súa vida.
Se algún halo de maxia quedaba nestas sensacións, os últimos traballos publicados en Science o pasado mes de agosto, esta vez con persoas sas, contribúen a borralo. Non só os desdobramentos corporais teñen unha causa fisiológica, senón que tamén poden inducirse con simples trucos caseiros. O grupo liderado por Henrik Ehrsson, do Instituto de Neurología do University College de Londres, montou un experimento simple.
O voluntario senta nunha cadeira levando postas en cada ollo senllas pantallas, que mostran a imaxe que está a ser gravada por dúas videocámaras colocadas dous metros por detrás. Así que o que ve o suxeito é unha imaxe en 3D das súas propias costas, como a estaría vendo alguén situado detrás. Entón o investigador toca o peito do voluntario e, simultaneamente, fai o mesmo movemento, coa outra man, no espazo diante das cámaras onde estaría o peito de alguén sentado alí. Isto provoca nos participantes a sorprendente sensación de estar sentados detrás de si mesmos, véndose desde atrás. «Moitos dos participantes sorrían e dicían «Isto é rarísimo», declara Ehrsson.
Os investigadores deron un paso máis. Para medir o grao de realismo da sensación, «ameazaron» con golpear ao corpo fantasma diante das cámaras e mediron reaccións fisiológicas dos participantes, como a sudoración. Estas respostas corporais -practicamente imposibles de finxir- indican que os participantes tomaron a ameaza como real. «As experiencias extracorpóreas fascinaron ao ser humano durante milenios«, afirmou Ehrsson. «A súa existencia expuxo cuestións fundamentais sobre a relación entre a conciencia humana e o corpo, e foron moi discutidas en teoloxía, filosofía e psicoloxía. E aínda que [estas sensaciones] foron descritas en varias situacións clínicas, as bases neurocientíficas do fenómeno seguen sen estar claras. A invención desta ilusión é importante porque revela o mecanismo básico que xera a sensación de estar dentro do propio corpo físico. [Y esa sensación] é un aspecto fundamental da conciencia de si mesmo».
No experimento do grupo de Blanke, os participantes -tamén con pantallas nos ollos- contemplaban unha imaxe das súas propias costas mentres era acariñada, ao mesmo tempo que efectivamente o era. Os voluntarios identificábanse coa imaxe das súas costas, crendo que esa era a súa posición correcta fose do seu corpo «real». As aplicacións destes traballos non son só médicas. Como o propio Ehrsson sinala, «este é un medio para proxectarse a un mesmo, unha forma de teleportación. Se podemos proxectar a persoas reais nun personaxe virtual, de forma que puidesen sentirse e responder coma se fosen realmente unha versión virtual de si mesmos… imaxinen as aplicacións. Os videoxogos poderían alcanzar un nivel completamente novo, pero podería ser moito máis que iso. Un cirurxián podería levar a cabo operacións de forma remota, por exemplo».
