Os trastornos da aprendizaxe nas aulas son máis habituais do estimado, aínda que tardan anos en diagnosticarse e, mesmo, chegan a pasar desapercibidos. Un informe elaborado por neurólogos e educadores españois desvelou a importancia de detectar de maneira precoz estes problemas, que poden abocar ao fracaso escolar e lastrar o futuro dos afectados. Para iso, é necesario tender pontes entre os expertos en neurociencia, o mundo educativo e as familias, entre outros sectores sociais. A proposta para que acaben os seus estudos é flexibilizar as metodoloxías de ensino que se utilizan nas escolas.
Imagen: D. Sharon PruittUn neno distráese continuamente, é incapaz de prestar atención, móstrase moi inquieto na aula e esquécese de facer os deberes en casa: padece un trastorno de déficit de atención e hiperactividade (TDAH). Outro compañeiro de clase ten problemas para aprender a ler de forma fluída: le con pausas, inviste as sílabas, e mesmo se inventa palabras e comete moitas faltas de ortografía. Sofre dislexia.
Este é o panorama ao que se enfrontan numerosos mestres de escola no seu quefacer cotián, xa que entre 2 e 10 alumnos dunha clase de 25 padecen estes ou outros trastornos da aprendizaxe. Son desordes que afectan a entre o 3% e o 8% da poboación en idade escolar e a entre o 3% e o 4% da poboación adulta. Estas cifras significan que, no conxunto de España, dos 7.000.000 de menores que están escolarizados, entre 385.000 e 1.000.000 padecen un trastorno deste tipo. O TDAH e a dislexia, sós ou asociados, son os máis frecuentes, representan en torno ao 70% destas desordes.
A dislexia afecta a entre o 5% e o 15% dos escolares, o TDAH a entre o 3% e o 8%, a discalculia (acalculia ou dificultades na aprendizaxe das matemáticas) a entre un 1% e un 3%, o trastorno do desenvolvemento da linguaxe a entre un 2% e un 4% e, no caso do trastorno de aprendizaxe non verbal (TANV), non hai datos dispoñibles.
Aínda que se detecten as primeiras dificultades na infancia, non é ata pasados algúns anos cando o diagnóstico se confirma
Estas cifras recóllense no cuarto informe Faros “A Aprendizaxe na Infancia e a adolescencia. Claves para evitar o fracaso escolar”, elaborado por profesionais e de neurología do Hospital Sant Joan de Déu, de Barcelona. Anna Sans, neuróloga infantil do centro, coordinou o estudo, no que tamén participaron expertos en educación, como o profesor Enric Roca, doutor en Psicopedagoxía da Facultade de Ciencias da Educación da Universidade Autónoma de Barcelona e coordinador da plataforma Edu21, e Jordi Carmona, director da Escola Garbí, de Esplugues de Llobregat (Barcelona).
A miúdo, quen padecen estes trastornos e non se lles diagnosticou nin tratado están abocados ao temido fracaso escolar, cifrado nun 30% do alumnado do ensino obrigatorio, o dobre da media europea. “Teñen unha importante repercusión na vida destes nenos. Dos TDAH, acaban os estudos o 68% e só conseguen acceder aos estudos superiores o 21%”, precisa Sans. Isto débese a que os malos resultados escolares conducen a unha diminución da autoestima, a un menor esforzo e ao desánimo, un círculo vicioso moi difícil de romper para os afectados.
Un diagnóstico que tarda
Non hai dúbida de que hai unha base xenética ou neurobiológica destes trastornos. Os primeiros estudos cognitivos para pescudar se un neno padece algún destes problemas poderían empezar a realizarse en primeiro de primaria, informa López. Con todo, aínda que a esta idade detéctense as primeiras dificultades dos alumnos, non é ata pasados algúns anos cando se confirma o diagnóstico dun trastorno da aprendizaxe. É máis, hai casos en que esta confirmación non se obtén ata que o neno cumpre 15 anos ou ata a etapa adulta.
“O diagnóstico pode tardar anos e, mesmo, detectarse de adultos en persoas que os padeceron de pequenos e a quen non se lles diagnosticaron. Case todos estes trastornos son hereditarios. Este é o caso do TDAH e a dislexia. Os adultos a quen se lles diagnostican sofren por se os seus fillos padeceranos ou non”, explica López. Pola súa banda, Sans subliña que agora estes trastornos non son máis frecuentes que antes, senón que se diagnostican máis, porque o ensino é obrigatoria ata os 16 anos.
Pero o infradiagnóstico aínda é elevado e hai máis trastornos da aprendizaxe sen diagnosticar que casos coñecidos. Cando isto ocorre, os afectados teñen un alto risco de fracaso escolar e, no caso dos TDAH, de caer en condutas adictivas, así como de sufrir inestabilidade familiar e laboral.
Base neurobiológica
Os coñecementos científicos actuais revelaron que non se pode tachar de gandulos “” a estes nenos, senón que é preciso buscar as causas de por que non se esforzan e por que non están motivados. Hoxe sábese que na maioría dos casos estas causas son de base xenética e neurobiológica. Proba diso é que, nunha mostra de 2.000 nenos, só no 8% non se achou ningunha base neurobiológica ao trastorno da aprendizaxe que padecían, ao 92% restante púidoselle diagnosticar un trastorno específico.
Segundo detalla Anna López, neuropsicóloga da Unidade de Trastornos da Aprendizaxe Escolar do mesmo hospital, o TDAH relaciónase cunha disfunción no lóbulo frontal, mentres que a dislexia correspóndese cunha no hemisferio esquerdo no seu parte posterior, o trastorno específico do desenvolvemento da linguaxe con problemas no hemisferio esquerdo -nas áreas perisilvianas-, a discalculia ten a súa base no lóbulo parietal bilateral e, no caso do TANV, aínda que non está tan claro, barállanse dúas hipótese: por unha banda, que a súa orixe estea no hemisferio dereito, e por outro, nas áreas posteriores bilaterais.
Os nenos con TDAH, dislexia ou outro trastorno da aprendizaxe merecen unha atención diferente. A escola debe adaptarse para poder flexibilizar os deseños curriculares, para atender á diversidade de alumnos que acoden ás súas aulas. Os escolares afectados necesitan que se adapten os procedementos educativos -e non os contidos- para poder cos estudos e non caer no fracaso escolar, segundo os autores do Informe Faros. O sistema imperante ata agora, baseado nunha aula de 25 alumnos, onde todos atenden á mesma materia, coa mesma metodoloxía e á mesma hora, é obsoleto e debe superarse para permitir que estes nenos completen os seus estudos, segundo a visión dos expertos en educación, Enric Roca e Jordi Carmona.
A coordinación entre os expertos en neurociencia que coñecen ben estes trastornos, o sistema educativo e as familias é esencial para conseguir dar un envorco a esta situación. Os neurólogos que realizaron este último informe xa lanzaron algunhas propostas claras no caso dos nenos cos dous trastornos maioritarios, como o TDAH e a dislexia. Os alumnos cun TDAH, a miúdo, suspenden porque non conseguen finalizar un exame longo, con moitas preguntas, equivócanse na data de entrega dun traballo ou levan a casa un libro diferente ao que necesitaban para preparar ese exame.
Para contrarrestar estas dificultades do día a día, os autores do informe propoñen realizar de forma fraccionada os exames a estes nenos ou asegurarse de que apuntaron ben os deberes que se lles encargaron para casa. Segundo especifica Anna López, estes nenos deberían sentar nas primeiras filas, para que presten máis atención, neles o reforzo dá mellor resultado que o castigo. En liñas xerais, requiren dunha supervisión máis próxima.
En cambio, os afectados por dislexia necesitan estratexias compensatorias para poder aprender os mesmos contidos que os seus compañeiros. Os neurólogos propoñen que non se lles faga ler en público, para evitar sentirse en ridículo, que se lles reduza o temario dos estudos, ofrézaselles máis tempo para os exames, posto que lles custa máis ler que ao resto, déaselles a posibilidade de examinarse de forma oral en lugar de por vía escrita, xa que deben realizar un gran esforzo para escribir, así como aplicar un baremo diferente para avaliar a súa ortografía, detalla López.
“Debemos adaptar as aulas para conseguir nenos felices, que teñan un grupo de referencia, motivados para aprender e para que o seu trastorno da aprendizaxe non sexa un obstáculo para o seu futuro profesional”, sentencia a neuropsicóloga.
