Freud e a vixencia da psicanálise

/imgs/2006/10/freud1.jpgSigmund Freud visto polo fotógrafo Max Halberstadt (1882-1940)A finais do século XIX, Josef Breuer, médico internista vienés, e o seu colega, o neurólogo Sigmund Freud, descubriron que un número nada despreciable dos seus pacientes histéricos o eran como consecuencia das vivencias traumáticas vividas no pasado. A idea xurdiu dunha conversación entre ambos os por mor de Bertha Pappenheim, coñecida defensora dos dereitos da muller e os nenos que pasaría á historia co nome de Anna Ou. Breuer tratábaa desde anos atrás por mor dun cadro de histeria e descubrira o alivio que supuña paira a muller conversar sobre a súa enfermidade, o que ela denominaba «cura pola palabra». Breuer decidiu entón sometela a hipnosis e constatou que, durante o transo, a muller lembraba cousas que non era capaz cando estaba consciente, e que eran precisamente estes episodios os que a estaban axudando a superar o seu problema. Os resultados suscitaron o interese de Breuer e Freud, que comezaron a reflexionar sobre un novo método de tratamento. Nacera a psicanálise.

Nos anos posteriores, Freud dedicouse a profundar nesta nova corrente, até tal punto que hoxe se lle recoñece mundialmente como o pai da psicanálise. Por iso, cando se cumpren 150 anos do seu nacemento (6 de maio de 1856) o clima de celebración é unánime en moitos países do mundo. Grandes cidades como Viena, París, Roma, Londres ou Nova York conmemoran este aniversario con múltiples exposicións, conferencias e debates.

Que a cultura occidental preste tanta atención a Freud e á súa teoría podería considerarse algo así como «una bo sinal» sobre a importancia do seu legado, di Eduardo Chamorro, profesor na Facultade de Psicoloxía da Universidade Complutense de Madrid, director dun Máster en Teoría Psicoanalítica e coordinador dun Programa de Doutoramento en Psicanálise. «Pero convén ser críticos», advirte. «Hoxe, nun momento de escaseza de creatividade, de desconcerto, no que a cultura se pregunta que papel correspóndelle, é explicable que se volva cara ao seu propio pasado e tente recoñecelo como propio e así recoñecerse», continúa.

A modo de síntese, pódese considerar que a psicanálise naceu en 1895, coas investigacións sobre Anna Ou. Nos anos posteriores, asentouse como tratamento de cura de pacientes histéricos ou con angustias e triunfou entre un bo número de sectores que estudaban a saúde mental.Aurelio Argaya, director da Asociación Española de Psicanálise Freudiano e do centro Oskar Pfister, lembra que a psicanálise tivo cara a 1920 una «época dourada» en Europa e en Norteamérica. «Foron momentos extraordinarios nos que se estendeu por moitos países», explica. O auxe seguiu, e aínda que a partir de 1934 experimentou un pequeno declive, despois de que Freud vísese obrigado a emigrar tras a anexión de Austria pola Alemaña nazi, a psicanálise recuperou a súa influencia. En boa parte, como consecuencia da obrigada diáspora de intelectuais de orixe xudía, como era o caso do propio Freud. Nesta época, moitos psicanalistas que xa se formaron marcháronse a Estados Unidos, Inglaterra, Francia e diversos países de Sudamérica. Foi entón cando chegou o esplendor da psicanálise, con algunhas vertentes e correntes que empezaban a marcar diferenzas coas freudianas orixinarias.

A pesar da morte de Freud en 1939, a psicanálise mantivo a súa vixencia até 1970, coa introdución de elementos novos e cambios. A partir dos anos 40, as correntes de Jacques Lacan e outros autores cobraron forza en países como Francia e desprazaron en parte ás teorías freudianas, que, con todo, non chegaron a extinguirse. Nesta época, destacaron tamén os traballos de discípulos de Freud, como Carl G. Jung, Alfred Adler ou Otto Rank, e os de psicanalistas como Karen Horney ou Melanie Klein, que introduciu importantes novidades na psicanálise infantil. Posteriormente, desde mediados dos 70, nas facultades de psicoloxía e nos estudos de psiquiatría vaise tomando una orientación biolóxica coa aparición de novos fármacos e empézase a deixar en segundo plano a psicoterapia, «a favor das correntes cognitivo-conductuales que, dalgunha maneira, cuestionan á psicanálise», sinala Argaya.

/imgs/2006/10/freud2.jpgO famoso diván de Sigmund Freud, conservado no Freud Museum de LondresFalar de psicanálise é falar do inconsciente, a primeira das achegas de Freud, que ten relación cos pensamentos e os sentimentos que non se atopan no plano da conciencia. De acordo a esta teoría, Freud asegurou que detrás das accións dunha persoa semente hai intencións ocultas, inadvertidas paira esa persoa, pero que determinan o seu comportamento e son a causa da súa angustia. Segundo Mario Sobreviela, psicanalista adscrito ao Colexio de Psicólogos de Madrid, o descubrimento do inconsciente foi «o elemento rompedor» da psicoloxía, xa que descubriu que non todos os actos son absolutamente voluntarios, que están rexidos exclusivamente pola vontade. Sobreviela argumenta esta afirmación cunha serie de exemplos: «abrimos a porta de casa coa chave do despacho, queremos ir a casa dun amigo e tomamos outra dirección, imos a unha festa na que non coñecemos a ninguén e dicimos de antemán quen nos vai a caer ben e quen non. O inconsciente determina estas accións ou pensamentos».

Freud desenvolveu tamén o concepto de pulsións ou instintos. Explica Eduardo Chamorro como paira o psicanalista as pulsións sexuais foron as forzas inconscientes presentes en cada persoa desde a infancia e que foran reprimidas. Precisamente, esta represión era a forza que impedía o acceso cara á conciencia e que aparecía en forma de soños, «como un disfrace ao que uno afíxose, até o punto de que o suxeito esquece o seu verdadeiro rostro». Por este motivo, o tratamento consiste en «axudar a quitarse o disfrace e tolerar o que apareza detrás», sinala Chamorro. A represión foi considerada un esforzo por desaloxar da mente aquilo que tiña que ver co desexo sexual. De feito, Freud non renunciou a crer que as pulsións sexuais eran a clave do inconsciente e que a mellor maneira de descubrilo estaba na psicoterapia.

Ao longo de varias sesións semanais, en tratamentos que duraban (e duran) anos, os pacientes eran axudados a comprender que detrás de xestos aos que se prestaba una escasa atención había algo máis, e que ese algo máis só podía coñecerse se un dispúñase a escoitar o que os pacientes dicían. «Ese foi o acerto de Freud, o termo escoita di moi ben o que a psicanálise pretende», asegura Chamorro. Trátase dunha maneira de pensar o psiquismo e de actuar sobre el, que suscitou una intensa polémica cando naceu, a comezos do século XX. «E esa polémica non cesou desde entón».

O tratamento psicoanalítico pode resultar una experiencia moi difícil paira o paciente, una mestura de satisfacción e sufrimento, pero na que vai perdendo esa repulsa inicial a admitir o inconsciente. Pola súa banda, o psicanalista ten a misión de acompañar ao paciente nesa experiencia e ser testemuña da súa transformación. «O paciente sabe que atopou un espazo moi peculiar no que as súas preocupacións, as súas angustias, os seus sentimentos máis íntimos, están a ser escoitados por alguén que acepta sen máis, sen xulgar, sen condenar, sen aplaudir», revela Chamorro.

Os psicanalistas teñen como obxectivo facer comprender o porqué dun trastorno psicolóxico paira conseguir liberar ao paciente. «Hai persoas que sofren angustia, tómanse un ansiolítico e creen que todo está solucionado, pero outras queren saber por que lles ocorre iso, non queren solucións baseadas só na medicación ou nun tipo de tratamento onde se lles anima a realizar determinadas condutas, senón que necesitan entender por que lles pasa o que lles pasa», explica Aurelio Argaya, paira quen «só cando se comprende pódense empezar a incluír alternativas e ampliar o campo de liberdade». No entanto, os psicanalistas recoñecen que, en ocasións, pódese recorrer a tratamentos combinados con outras terapias ou psicofármacos, como no caso de persoas cunha depresión grave, que non poden esperar a que a psicanálise, con terapias que se prolongan até seis anos, descubra a orixe do trastorno.

A libido, relacionada co instinto sexual; o complexo de Edipo, estudado como os sentimentos do neno namorado da nai e o complexo de Electra, o da nena namorada do pai; ou o iso, o eu e o superyó (tendencias impulsivas, a percepción e o esforzo por superar o complexo de Edipo, respectivamente), foron outros termos acuñados por Freud e que durante moitos anos serviron de base a outros investigadores paira continuar o estudo da psicanálise e a súa utilidade como tratamento en pacientes depresivos, con angustias, ansiedade, fobias, obsesións ou trastornos de identidade.

/imgs/2006/10/freud4.jpg© Shinzo Ningen/FlickrContinúa vixente a psicanálise? Seguirá sendo útil no futuro? Estas son dúas grandes incógnitas. Mentres os detractores desta corrente non contemplan a psicoterapia como un tratamento válido das enfermidades mentais e aseguran que se basea en teorías non científicas, os seus defensores recoñecen que perdeu a puxanza dos inicios, pero afirman contundentes que ten moito futuro. «Aínda que é verdade que quedamos nun segundo plano, o numero de persoas que solicita axuda psicoanalítica sigue sendo moi grande», explica Argaya. «Moitos creen que nun mundo que vai tan rápido non hai espazo paira una terapia tan lenta, pero, precisamente por iso, moitas persoas néganse a ser dominadas polas présas e recorren á psicanálise», engade. Argaya lamenta así mesmo que a psicanálise sexa apartado progresivamente do ámbito académico universitario e a súa utilización reduciuse, practicamente, ás clínicas privadas.

En España, segundo Chamorro, os propios psicanalistas «están divididos» sobre a súa eficacia e vixencia, aínda que considera que «se a psicanálise continúa é porque, a pesar de todo o que está a chover, hai homes e mulleres que desexan ser escoitados e que iso, simplemente iso, vailles a facer máis levadía a existencia». Pola súa banda, Mario Sobreviela tamén insiste na idea de que «cada vez hai máis necesidade de poder pensar con alguén que poida axudar a iso», e advirte de que o actual ritmo é máis propenso a necesitar da psicanálise.

A xuízo de Sobreviela, nada pode substituír ás sesións co psicanalista, nun lugar adaptado, co mítico diván que utilizaba Freud «paira deter a máquina e escoitarse a un mesmo, cousa que practicamente nin facemos». Asegura que nos últimos 30 anos apareceron máis autores e máis escolas de psicanálises, que asintan o seu futuro, e destaca que, aínda que as liñas de investigación poden ser varias e diversas, todas teñen como eixo elemental a Freud. «A principal vantaxe da psicanálise non é que acaba co síntoma, senón coa enfermidade», di. É igual que cando temos febre se tomamos só un antitérmico en lugar de tomar antibiótico contra a infección. «A febre baixa, pero a infección continúa». Neste sentido, a crítica habitual que se fai á psicanálise é que é moi lento, pero se necesita desta lentitude paira atopar aquelas causas que preocupan e que son inconscientes. Elaboradas esas cuestións, «a persoa está mellor», agrega.

Nesta liña, os máis románticos aseguran sentirse salvados por aquelas persoas que non se conforman con que se lles acougue a dor psíquica, mentres eluden escoitar a quen cuestionan as súas técnicas. «Perdemos vixencia en centros académicos e quedamos reducidos a centros privados, pero o número de pacientes segue sendo alto». Ninguén dos que se dedican a iso prevé a desaparición da psicanálise. «Ao contrario, porque sempre haberá un número de persoas que non se conformará con non entender, non comprender as causas do seu sufrimento, fronte a aqueles que queren que se lles acougue e non investigar a razón pola que xurdiu». Como sempre vai haber esa categoría de persoas que queren comprender as razóns do seu sufrimento, «a terapia psicoanalítica non vai desaparecer no futuro», augura Argaya.