Curar células enfermas con terapia génica, a partir de células da pel de afectados por anemia de Fanconi, é posible. Esta é, en esencia, a fazaña científica que lograron, por primeira vez no mundo, investigadores españois. O estudo, no que participaron varios expertos, xa se publicou en “Nature”, aínda que aínda tardará en levar á práctica en humanos. Este proceso de terapia génica baséase na reprogramación celular, que xera células similares ás embrionarias (denominadas iPS ou células pluripotentes inducidas), pero sen os problemas éticos que entrañan estas. Jordi Surrallés é un dos autores do estudo.
É unha enfermidade rara que afecta a unha de cada 500.000 persoas. Pódese chamar “síndrome dos cromosomas de cristal”.
Denomínase así porque os nenos que a padecen teñen os cromosomas moi fráxiles, rompen con facilidade e provocan a morte das células da medula ósea encargadas de fabricar sangue. A medida que crecen, estes nenos teñen cada vez menos células deste tipo -que son os proxenitores hematopoyéticos sanguíneos- e nas idades preadolescentes diagnostícaselles un acusado proceso de anemia porque son incapaces de producir sangue san. De aí o seu nome, anemia, mentres que Fanconi foi o pediatra suízo que a descubriu nos anos 20 do século pasado.
A única terapia posible é o transplante de medula ósea. Con todo, a maioría dos doantes non son compatibles. Por este motivo, as familias recorren á selección de embrións para procrear un irmán san e compatible co paciente. O primeiro caso de embrión “terapéutico” coincidiu con esta enfermidade.
Si, o primeiro caso do mundo xerouse para tratar a anemia de Fanconi dun irmán. O mesmo que o primeiro caso rexistrado en España, que correspondeu a unha familia catalá.
Si. Pódese realizar de varias formas e de distintas fontes; agora moitos transplantes fanse a partir de sangue de cordón umbilical. O primeiro paciente ao que se realizou un transplante deste tipo tiña anemia de Fanconi. É dicir, a pesar de ser unha enfermidade moi rara, serviu para desenvolver terapias como o transplante de cordón umbilical ou a selección de “bebés medicamento”, que permitirán tratar outras patoloxías. Por tanto, o interese en investigar en enfermidades raras que só afectan a unha poboación determinada é importante, xa que os resultados xeneralízanse a outras.
Se, a miúdo pénsase nas razóns para investigar en enfermidades que afectan, como máximo, a 150 pacientes. Pero o obxectivo non é só atender a estas persoas, senón aprender das estratexias terapéuticas para curar outras enfermidades máis prevalentes. En realidade, poucos pacientes de anemia de Fanconi teñen un doante compatible e hai parellas maiores que xa non poden ter fillos, para curarse mediante a selección dun embrión san. Por iso, a medio e longo prazo, investígase na terapia génica, aínda en fase experimental. Consistiría en tentar introducir un xene dentro das células enfermas dos pacientes, co propósito de curalas e recuperar aos afectados.
Foi unha colaboración de varias institucións catalás e unha de Madrid. Participaron o Centro de Investigación Biomédica en Rede de Enfermidades Raras (CIBERER), o grupo de Juan Carlos Izpisúa-Belmonte e Anxo Raia do Centro de Medicamento Regenerativa de Barcelona (CMRB), o grupo de Juan Antonio Bueren do Centro de Investigacións Enerxéticas, Ambientais e Tecnolóxicas (CIEMAT), e o grupo que dirixo na UAB.
A investigación centrouse no feito de que, hoxe en día, é posible xerar
“Por agora, os “bebés medicamento” e o transplante de cordón umbilical son as estratexias máis útiles para enfermos de anemia de Fanconi”É un termo inglés: “Induced Pluripotent Stem Cell” (células pluripotentes inducidas). Denomínanse pluripotentes porque son capaces de xerar calquera tecido. Ata agora, as células que tiveron esa capacidade foron as embrionarias, incluídas as sanguíneas e os proxenitores hematopoyéticos antes citados. Un par de anos atrás, estas células pluripotentes só se podían producir con embrións, o que xeraba problemas bioéticos e relixiosos. Mesmo, en Estados Unidos prohibiuse a investigación con células nai embrionarias con fondos públicos. De maneira máis recente, un grupo xaponés conseguiu modificar as células e transformalas en pluripotentes, a partir de células da pel dunha persoa, non de embrión.
Si. Isto significa que dunha persoa con anemia de Fanconi, sen células proxenitoras do sangue, estas poderíanse obter a partir das células da pel.
Seis pacientes. Tomáronse as células da súa pel e introducir o xene defectuoso (que provoca a enfermidade) cun virus que actúa como vector, unha especie de “cabalo de Troia”. A este proceso denomínaselle terapia génica. Unha vez que as células están curadas, manipuláronse coa tecnoloxía de Sinya Yamanaka (reprogramación celular) para transformalas en células sanguíneas pluripotentes e sas. Neste punto, teñen capacidade para transformarse en calquera tecido. O reto sería agora utilizar estas células sanguíneas sas para facer autotrasplantes aos enfermos e xerar sangue san, pero aínda non é posible.
Si, é un estudo preclínico no que as células se manipulan xeneticamente para converterse en pluripotentes e sas, pero supoñen un risco para o autotrasplante.
Exacto. Unha das posibles consecuencias da manipulación das células da pel dos pacientes, para transformalas en células sanguíneas sas, é que quede unha cicatriz no DNA e xérense células que se transformen en tumorales. Por iso, debemos utilizar células que deriven de proxenitores hematopoyéticos pluripotentes, seguros e que non causen ningún tipo de problema secundario aos pacientes, algo que se investiga en animais.
Ata agora obtivemos células pluripotentes e sas que se poden transformar en células hematopoyéticas, para fabricar o sangue que falla nos pacientes con anemia de Fanconi. O idóneo sería poder coller estas células e trasplantárselas aos pacientes para poder xerar sangue san xa que, en principio, non se produciría rexeitamento. Pero temos que estudar se podería provocar algún efecto secundario importante. Esta investigación atópase en fase preclínica e, mesmo, dirixímonos a asociacións de enfermos de anemia de Fanconi para expor que os “bebés medicamento” e o transplante de cordón umbilical, por agora, son as estratexias máis útiles.
En primeiro lugar, comprobar o resultado da terapia génica, para cerciorarnos de que as células sexan sas e mantéñanse así no tempo; debemos estar seguros de que non se produce un paso atrás e de que van funcionar ben o resto da vida. Despois, demostrar que os vectores para a terapia génica son seguros e non producen unha cicatriz no DNA que podería desembocar en efectos secundarios. Por último, traballar con animais manipulados xeneticamente para obter un modelo de ratos Fanconi. Co proceso de terapia génica combinado con reprogramación celular deberiamos curar a estes ratos e, se observamos que o procedemento non implica o desenvolvemento de tumores, creariamos as condicións apropiadas para iniciar un ensaio clínico en pacientes. Os resultados, por agora, son imprevisibles, pero o camiño está aberto e é claro.
O principal mérito do estudo levado a cabo por investigadores españois, e recolleito en “Nature”, foi descubrir unha estratexia nova que non só podería permitir curar a anemia de Fanconi, senón que serviu como modelo para estudar outras vías de curación para centenares de enfermidades raras. Por primeira vez, conseguiuse combinar a terapia génica coa reprogramación celular e xeráronse células sanguíneas sas. Isto é: introduciuse o xene defectuoso cun virus vector e, a partir das células da pel dos pacientes, que se transformaron en iPS para reparar o tecido que falla, xeráronse proxenitores hematopoyéticos.
Este tres pasos conseguiron curar as células enfermas, convertelas en pluripotentes e transformar en sans os tecidos que fallan nos pacientes, segundo Jordi Surrallés. A transcendencia deste logro científico pódese entender mellor co símil do barco rompehielos, que racha un muro de xeo e abre un camiño para outros barcos. Unha vez aberto, o camiño queda libre para os diversos grupos de investigación no mundo que decidan penetrarse nel. “Agora todo depende de tempo e investimento, de que dispoñamos dos recursos necesarios. Pero, con esforzo, esperamos poder iniciar nun futuro non moi afastado un ensaio clínico en persoas con esta enfermidade, a anemia de Fanconi, ou calquera outra do seu grupo”, explica Surrallés.
