Definidas como ruptura da pel con perda de sustancia de calquera superficie do organismo, as feridas crónicas caracterízanse pola súa nula ou escasa tendencia á curación espontánea. Frecuentemente, o mesmo orixe da lesión implica a destrución de tecidos que poden chegar desde a capa máis superficial (epidermis) ata estruturas nobres como o óso, cápsula articular ou tendóns, co risco engadido de infección que pode, mesmo, ocasionar a morte. A este escenario hai que engadir o custo de máis de1.687 millóns de euros anuais que lle supón ao Sistema Nacional de Saúde.
As feridas crónicas, entre elas as úlceras por presión, sempre foron un problema de saúde non prioritario, pero para quen as padece e a súa contorna máis inmediata supón un grave infortunio con afectación ao seu estado de saúde e calidade de vida. Ata fai moi pouco tempo non estaban recoñecidas como efecto adverso derivado da atención sanitaria. Hoxe as cousas son distintas.
Desde o pasado mes de marzo, despois dun longo período de intensas reclamacións desde sectores profesionais, maiormente de enfermaría, para evidenciar a importancia das úlceras por presión (UPP), os esforzos víronse recompensados. O Ministerio de Sanidade e Consumo presentou o Plan de Calidade para o Sistema Nacional de Saúde, subliñando a importancia dunha área estratéxica destinada a aumentar a seguridade dos pacientes atendidos nos centros sanitarios. O documento sinala como área especifica a prevención das úlceras de presión en pacientes de risco.
Como se forman as úlceras
Unha úlcera por presión (UPP) é unha lesión dos tecidos que hai entre a epidermis e unha prominencia ósea, debida principalmente a unha forza de presión externa. Esta presión pode estar producida polo propio peso do paciente sobre a superficie en que esta apoiado (habitualmente cadeira de brazos ou cama) ou por outros dispositivos terapéuticos, como sondas, máscaras de osíxeno ou férulas, entre outras. A presión capilar media ten valores aproximados de 17 mmHg. Unha presión superior mantida sobre unha zona concreta provoca esmagamento do tecido e a consecuente oclusión capilar, co que o tecido se ve privado de osíxeno e dos nutrientes adecuados. Por exemplo, unha persoa sentada pode soportar, dependendo da superficie onde se apoia, presións de ata 300 mmHg.
A redución sanguínea e os mecanismos de reperfusión natural que pon en marcha o organismo cando se libera a presión (hiperemia reactiva), levan a unha acumulación de catabolitos tóxicos no tecido, co consecuente aumento da permeabilidade capilar, dilatación vascular, formación de edema e infiltración celular. Este tipo de reaccións inflamatorias desencadea unha hiperemia, acompañada dun aumento da presión capilar, polo cal ata este instante aínda poden evacuarse os catabolitos tóxicos e rexenerarse as células da pel, coa condición que se retire completamente a presión da zona. Se isto non ocorre, a progresiva hipoxia (privación da subministración de osíxeno) produce unha morte irreversible das células coa aparición de necrosis (morte do tecido).
Son feridas de longa evolución que requiren longo tempo para curar polo seu complexo proceso de cicatrización
Os factores que contribúen á aparición de úlceras por presión son diversos e varían en cada individuo. Desde a intensidade e duración da presión exercida, pasando polas actividades inadecuadas de hixiene, o estado nutricional, a humidade (por incontinencia, suor ou exudado de feridas), ata a idade, hábitos tóxicos, patoloxías concomitantes e tratamentos farmacolóxicos. As zonas de maior risco de desenvolvemento de UPP son a rexión sacra, os talóns, as tuberosidades isquiáticas e as cadeiras; todas elas con tecido subcutáneo insuficiente para amortecer a presión.
Impacto socioeconómico
Do primeiro estudo realizado en España (2001) sobre as dimensións das feridas crónicas no sistema sanitario xurdiron datos estremecedores. O 8,2% de pacientes ingresados en hospitais de agudos presentaba úlceras por presión. Doutra banda, o estudo evidenciaba que o 6,4% de pacientes ingresados en institucións sociosanitarias e os 8,3% tratados en atención primaria, ven afectados por esta problemática. Os pacientes que reciben tratamento ambulatorio son os que presentaban feridas de maior severidade, antigüidade e superficie.
As UPP son un importante problema de saúde por multitude de motivos. Algunhas feridas poden implicar importantes consecuencias como as infeccións xeneralizadas ou amputacións no caso de úlceras de pé diabético. Son feridas de longa evolución, que requiren longos períodos de tempo para curar (meses), polo seu complexo proceso de cicatrización que elimina e substitúe o tecido danado.
O custo que supoñen deriva abrigo dos recursos humanos para atender a estes pacientes, o material de curas (aproximadamente do un ao tres por cento do custo total), o incremento de gasto por complicacións asociadas e do aumento das estancias hospitalarias. A isto hai que engadir a crecente importancia das demandas xudiciais relacionadas.
Un caso particular
En 1994 fundouse un grupo co ánimo de dimensionar o problema das UPP e así poder concienciar á sociedade desta grave complicación de saúde. O Grupo Nacional para o Estudo e Asesoramento en Úlceras por Presión e Feridas Crónicas (GNEAUPP) colabora na creación e difusión do coñecemento científico. Segundo o director do grupo, Javier Soldevilla, os seus obxectivos son claros: «promover e divulgar as investigacións sobre feridas crónicas para facilitar aos profesionais da saúde implicados desenvolver unha práctica asistencial baseada nas últimas evidencias científicas e contribuír ao mellor coñecemento destes procesos, ‘banalizados e invisibilizados’ durante demasiado tempo no contexto sanitario».
O GNEAUPP integra profesionais de diferentes disciplinas. É unha institución independente, que ademais, convida a colaborar a todas as compañías farmacéuticas ou de material asistencial. Proximamente, en novembro deste ano, celébrase o seu Simposio Bianual en Zaragoza, coa lema A innovación, un compromiso na era do coñecemento.
Para Soldevilla, a prevención é «unha esixencia a institucións e profesionais; unha meta alcanzable en altísimas porcentaxes cando se implementan materiais e procedementos adecuados; a única intervención que debese estar vixente en relación con estes procesos». Algúns investigadores como JC Waterlow, da London School of Hygiene & Tropical Medicine na Universidade de Londres, apuntan que o 95% da UPP son evitables usando as estratexias adecuadas. Este é un elemento moi importante que explica que o mellor tratamento para as UPP e o resto de feridas crónicas, e máis económico, é a súa prevención.
Dentro dos coidados adecuados e facendo unha valoración previa do risco de desenvolver úlceras por presión de cada individuo, hai que considerar aspectos como o coidado da pel, o exceso de humidade, o manexo da presión mediante mobilizacións autónomas ou dependentes, a utilización de superficies para o manexo da presión (SEMP) e a utilización de dispositivos de protección local ante a presión. Dentro dos coidados xerais para a prevención de UPP, a dimensión nutricional xoga un papel moi importante. É preciso identificar e corrixir os diferentes defectos nutricionais relacionados co achegue de calorías, proteínas, vitaminas e minerais.
Hai unha serie de situacións especiais en que o risco de sufrir unha UPP vese aumentado, persoas que requiren de breves períodos de tempo para desenvolver unha lesión, «como son os pacientes sometidos a intervencións cirúrxicas de media ou longa duración ou con técnicas especiais, pacientes tratados con medicamentos vasopresores, persoas anciás fráxiles, pacientes en situación terminal da súa enfermidade ou con fracaso multiorgánico e pacientes vulnerables en servizos de urxencias», engade o experto.
