Medicamentos paira o rendemento intelectual

O fenómeno non é novo. O debate leva anos cocéndose en EE.UU. coa administración de metilfenidato, comercializado en España como Rubifén, a nenos diagnosticados de trastorno de hiperactividade (TDAH). Esta alteración hereditaria caracterízase por xerar déficit de atención e un comportamento impulsivo e hiperactivo, síntomas con efectos potenciais sobre a calidade de vida: o trastorno de hiperactividade está estatisticamente asociado co fracaso escolar e laboral, a drogadicción e con outras enfermidades mentais.

Non é una enfermidade rara, máis ben o contrario. Crese que afecta entre o 4% e o 10% da poboación infantil en todo o mundo e segundo Barbara Sahakian e Sharon Morein-Zamir, do departamento de Neurociencias da Universidade de Cambridge (EEUU), «é a desorde neurosiquiátrico máis frecuente na infancia». O tratamento farmacolóxico a longo prazo «parece ser beneficioso en moitos casos», afirman estas expertas, aínda que tamén lembran nun recente artigo publicado en ‘Nature’ que o seu uso como medicación crónica en nenos e adolescentes é controvertido.

O metilfenidato actúa aumentando os niveis no cerebro do neurotransmisor noradrenalina. Se a súa administración a nenos diagnosticados é polémico, máis o é o seu consumo por parte de persoas sas. En España, véndese en farmacias só con receitas, pero o acceso por Internet dificulta o control. En EE.UU. as cifras de vendas deste fármaco suxiren claramente que non son só os nenos hiperactivos os que recorren a el, sinala Martha Farah, directora do centro de Neurociencia Cognitiva da Universidade de Pensilvania (EE.UU.) e experta en Neuroética, nunha publicación paira a Fundación DANA de neurociencias. «As enquisas estiman que un 10% de estudantes de instituto e un 20% de universitarios usaron estimulantes como ritalin ilegalmente», explica Farah.

Algo similar ocorre con outro psicofármaco chamado modafinil, comercializado en España como Modiodal (con receita médica), no mercado desde hai nove anos e coñecido como a pílula antisueño. Emprégase paira tratar a narcolepsia pero, como no caso do metilfenidato, cada vez máis persoas sas recorren a el simplemente paira render máis. «No mundo académico», escriben en ‘Nature’ Sahakian e Morein-Zamir, «sabemos que un certo número dos nosos colegas científicos en EE.UU. e o Reino Unido xa usan modafinil paira contrarrestar os efectos do jetlag, paira aumentar a produtividade ou a enerxía mental ou paira facer fronte a desafíos intelectuais esixentes e importantes».

Non se trata de converterse de súpeto nun ‘superman’, pero o modafinil, cuxo mecanismo de acción aínda non se coñece ben pero que se sabe que actúa sobre os sistemas de varios neurotransmisores, permitiría reducir as horas de soño a menos de cinco e sentirse mentalmente alerta e moi activo. Como explican Sahakian e Morein-Zamir, «hase visto que una dose alta de modafinil mellora o estado de alerta, a memoria e a capacidade de planificación en adultos novos». Desde que saíu ao mercado en 1998, as súas vendas pasaron dos 25 millóns de dólares en 1999 a ao redor de 575 millóns en 2005, informa a revista ‘NewScientist’.

Todo apunta a que haberá moitos máis destes fármacos dispoñibles en breve. A propia compañía fabricante de modafinil, Cepholon, ten xa compostos similares en ensaio. Tamén outros fármacos en principio destinados a enfermos de Alzheimer ou con deterioración cognitiva poderían aparecer indicados paira afeccións moito menos severas.

A primeira pregunta que xorde é: que efectos secundarios ten o seu uso? Aínda que en aparencia son escasonas, non se pode respirar aliviados: «Os efectos secundarios dos fármacos crónicos poderían resultar aparentes só a longo prazo, por exemplo, cunha redución no ritmo de crecemento normal de nenos con trastorno de hiperactividade que toman medicación», sinalan Sahakian e Morein-Zamir, da Universidade de Cambridge (EEUU). «De feito, paira moitos fármacos a información sobre os efectos a longo prazo é escasa, e en moitas áreas os achados son inconsistentes».

En especial os efectos sobre persoas sas de modafinil e outros fármacos accesibles por Internet non foron estudados. Varias voces sinalaron que eliminar o soño non significa eliminar a necesidade do corpo de durmir, o mesmo que un fármaco que quita o apetito non fai que comer sexa innecesario. E nunha resposta en ‘Nature’ ao artigo de Sahakian e Morein-Zamir, Nora D. Volkow e James Swanson, do Instituto Nacional de Drogas de Abuso estadounidense e a Universidade de California respectivamente, sinalan que o modafinil e outros fármacos similares poden ser adictivos.

O seu argumento é que estes compostos «fan as tarefas cognitivas e as actividades cotiás máis interesantes e pracenteiras», o que acabaría creando dependencia e uso compulsivo en persoas vulnerables. «O maior coñecemento de como funciona o noso cerebro talvez lévenos algún día a ter métodos seguros de mellorar as funcións cognitivas. Pero mentres tanto necesitamos aprender da historia e evitar o seu uso innecesario», opinan estes autores.

Sahakian e Morein-Zamir non chegan a esa conclusión, pero lanzan una advertencia: é urxente regular especificamente o uso destes fármacos non só paira tratar enfermidades, senón como ‘mejoradores’ da actividade cerebral. Una regulación así axudaría a evitar os riscos do acceso incontrolado dos fármacos vía a Rede. «No canto de que as persoas comprasen estas sustancias en Internet, creemos que sería mellor garantir un acceso supervisado a fármacos paira a mellora cognitiva seguros e efectivos, en particular debido aos efectos potencialmente perigosos das interaccións entre fármacos».

Inciden nos efectos a longo prazo sobre os cerebros en desenvolvemento de nenos e adolescentes sans. Sahakian engade, ademais, que «toda regulación debe estar baseada na evidencia, e debe ser o produto dun diálogo activo entre científicos, médicos, expertos en ética, lexisladores e o público en xeral». Por exemplo, neste momento, as dúas autoras decláranse totalmente a favor do uso destes fármacos en pacientes diagnosticados -obviamente, como se fai en todo tratamento, tras valorar os proles e contras de cada fármaco por posibles efectos secundarios-, pero non defenden en ningún caso a automedicación, sobre todo se se trata de nenos e adolescentes.