Metabolismo

Chámase metabolismo ao conxunto de reaccións químicas que se producen no interior dos seres vivos paira aproveitar energéticamente os alimentos que estes inxeren. Nos humanos, estes procesos derivan finalmente na disgregación dos nutrientes en moléculas útiles paira o organismo -hidratos de carbono, proteínas ou aminoácidos e graxas ou lípidos-. Estas transformacións biolóxicas constitúen a base da vida de calquera organismo, tal e como explica Rafael Ezquerra, xefe da sección de Endocrinoloxía e Metabolismo do Hospital de Santiago, en Vitoria.

Non existe un único metabolismo, senón tres diferentes. Estes correspóndense, precisamente, coa transformación dos hidratos de carbono, as proteínas e as graxas, elementos que constitúen a enerxía que consumen as células do organismo. A pesar de responder cada un destes procesos a reaccións propias, están estreitamente interrelacionados. Tanto é así, que una tara nun deles deriva no malfuncionamiento do conxunto e, polo tanto, na proliferación de patoloxías diversas, como certos tipos de diabetes, a obesidade ou o incremento de colesterol no organismo. A pesar da súa diversidade biolóxica, o tres conflúen finalmente no denominado Ciclo de Krebs. Este é o punto no que se desprende o combustible que require calquera ser vivo paira cumprir coas súas funcións vitais. A combustión das tres moléculas, segundo as necesidades de cada momento, facilita as calorías paira o mantemento constante da actividade vital. Grazas a iso, as persoas poden respirar, pensar, ver ou moverse, entre outras moitas funcións.

Loxicamente, a vida require que os procesos metabólicos desenvólvanse de forma constante. Estes son o sistema de recarga da enerxía que se consome de forma permanente, mesmo cando o organismo está en repouso ou durmindo. E é que as células do aparello dixestivo, do corazón, ou dos músculos, por citar só algunhas, necesitan combustible permanentemente. Por iso é polo que os procesos químicos internos non garden una relación causa-efecto coa inxesta de comida. En realidade, o corpo humano non necesita comer constantemente, xa que, despois da dixestión, o organismo só utiliza una pequena parte dos combustibles. O resto se garda como reserva en diferentes órganos e tecidos do noso corpo, como nos músculos.

O primeiro metabolismo que se pon en marcha é o dos hidratos de carbono. Una vez que os alimentos pasaron polos procesos de masticación e de acción encimática, transfórmanse e esnaquizan no aparello dixestivo. Xa disgregados en moléculas, son absorbidos no intestino delgado polo sangue que os transporta até o fígado. Alí ten lugar a maioría dos procesos metabólicos. O produto final da transformación dos hidratos é a glicosa, base sobre a que se cimentan as reaccións das proteínas e as graxas. Estas últimas moléculas teñen una importancia capital, xa que moitas delas, as coñecidas como esenciais, só se obteñen de forma exógena, é dicir, a través dos alimentos. A combustión de ambas é máis complexa e necesita dun maior volume de enerxía paira sintetizarse.

A glicosa pode queimarse paira producir enerxía ou ser almacenada en forma de graxa no corpo. Se o metabolismo funciona correctamente é máis que probable que esta se queime e non se garde no organismo. No caso contrario, aínda que se inxeriu pouca cantidade de alimentos, o proceso concluirá coa acumulación de graxa, e un baixo nivel de enerxía. Para que o metabolismo funcione con eficiencia, é fundamental a presenza de encimas e cofactores. Son proteínas especiais responsables de catalizar, facilitar e acelerar os procesos químicos internos. Á súa vez, dependen do bo funcionamento do tiroides, que é a glándula que as regula adecuadamente. Existen miles, e cada una desempeña una función concreta.

En principio, todas as reaccións bioquímicas que se producen no interior dun organismo responden á carga xenética do individuo. Estar predisposto a certas disfuncións ou a adquirir peso polo mellor aproveitamento das graxas, por exemplo, non dependen da vontade das persoas. Con todo, hai que ter en conta una serie de factores que tamén inflúen sobre o metabolismo. Son os seguintes:

• Condición e exercicio físico: Canto mellor é a forma, o organismo consumirá máis graxa coa mesma actividade.
• Dieta diaria: Sen hidratos de carbono, por exemplo, o organismo queda sen glicosa e non pode metabolizar as graxas.
• Xénero: As mulleres aforran máis glicosa e usan menos proteínas. É debido ás hormonas.
• Condicións climáticas: Esforzos en días calorosos provocan un maior consumo de glicosa.
• Morfología do individuo.

Ademais dos mencionados, paira entender como se dan os procesos metabólicos convén ter en conta a denominada acción dinámica específica de cada alimento inxerido. É un parámetro que define a cantidade de enerxía que necesita cada alimento paira ser metabolizado. Os mellor aproveitados son os hidratos de carbono, xa que requiren menos enerxía paira a súa obtención final, aínda que tamén son as moléculas das que menos reservas hai no organismo. O caso contrario é o das proteínas, que son as menos rendibles. As graxas, pola súa banda, están de forma ampla nos almacéns orgánicos. Por exemplo, cando comemos pan, legumes ou patacas estamos a comer moita glicosa; cando comemos un filete estamos a tomar principalmente proteínas e graxa.

A medida que un ser humano crece, o seu metabolismo diminúe de intensidade. Os procesos químicos retárdanse porque cada vez necesitan menos enerxía. Está demostrado que os nenos, ao estar en pleno proceso de crecemento, consumen ao redor de 60 kilocalorías por cada quilo de peso, cando a media deste parámetro nos adultos é de entre 35 ó 40.

Moitos costumes sociais inflúen de maneira directa e indirecta na eficiencia do metabolismo. Os costumes alimenticios e o sedentarismo, por exemplo, poden provocar ou agravar doenzas relacionadas con estes procesos. É evidente que o corpo do ser humano responde a unha morfología e a unha fisiología determinadas, ‘deseñadas’ paira a adaptación ao medio natural que lle viu nacer. Co desenvolvemento tecnolóxico, moitos requirimentos vitais han cambiado e hanse ‘dulcificado’.

Xene aforrador

Respecto diso, cabe falar da teoría do ‘xene aforrador’. Rafael Ezquerra explica que os homes están preparados xeneticamente paira soportar cíclicamente períodos de fames negras. De feito, até hai escasas décadas, mesmo no occidente desenvolvido, existían estas épocas de necesidade. Segundo os postulados desta aproximación biolóxica, o ser humano está predisposto a almacenar alimentos cos que soportar os períodos de escaseza. Con todo, na actualidade existe una dispoñibilidade case absoluta de nutrientes nos países modernos. A explicación teórica indica que non evolucionamos ao mesmo ritmo que a sociedade actual. “Pode ser que co tempo, este ‘xene’ desapareza e poidamos comer e vivir con hábitos máis ou menos sedentarios sen engordar”, afirman desde a sección de Endocrinoloxía do Hospital de Santiago.

É evidente que cada ser humano necesita a súa propia cantidade de calorías paira vivir. O metabolismo é un proceso personalizado e, por iso, non hai dous iguais. Paira saber cales son as necesidades de enerxía dun organismo é necesario ter en conta varios factores. Son os seguintes:

• O metabolismo basal, que é o mínimo de enerxía necesario paira manter as funcións vitais básicas.
• O esforzo ao que se pode ver sometido.
• A acción dinámica específica dos alimentos
• Coeficiente de desaprovechamiento dos alimentos: Por exemplo, a fibra desaprovéitase case por completo. A glicosa, non.

Una conclusión válida a todo o devandito até agora é que una correcta alimentación debe contemplar os tres elementos fundamentais. Una dieta sa e natural é aquela con o 55% de hidratos de carbono no achegue calórico. Ademais, debe incluír proteínas entre 0,8 e 1 g por quilogramo de peso e día. O resto, deberán ser graxas, segundo afirma o experto. Calquera alteración desta ponderación, por exemplo, a través de programas paira adelgazar, pode trastornar o ritmo do organismo.

Habitualmente, as dietas paira adelgazar baséanse na relación entre a inxesta de calorías e a combustión destas, por exemplo, a través do exercicio físico. É dicir, se se come máis do que se gasta, o organismo engorda. Pero este é unha formulación errónea: hai persoas que comen pouco, fan exercicio e engordan, mentres que outras que manteñen o seu peso estable sen moitos problemas. Se a operación aritmética das calorías fose tan simple como parece, perder peso sería cuestión de días. Se cada día, un home deixa para comer 100 calorías, cada ano perdería preto dos 5 quilos. E en cuestión de 20 anos desaparecería.

Paira lograr un peso san, é necesario que as encimas e cofactores estean presentes nas cantidades precisas no organismo. Esta disposición conséguese só cunha alimentación equilibrada, é dicir, con hidratos de carbono, proteínas e lípidos, ademais de cunha boa dixestión. Para que a actividade encimática prodúzase, é necesario tamén o achegue de certos minerais, como o ferro, o calcio ou o cobre, entre outros, vitaminas, ácido fólico e a coenzima Q10.

Os expertos aseguran que sen estes nutrientes, o metabolismo non funcionará como debe. Por tanto, ante o desexo de perder peso, resulta moito máis efectivo estimular o metabolismo que reducir as calorías dunha dieta moderada, segundo sinala Cala Cervera, nutricionista ortomolecular.

Normalmente, os réximes baixos en calorías cumpren a súa misión ao principio. Con todo, estes se estancan. Por iso é polo que as persoas regresen aos seus hábitos de alimentación e recuperen todo o peso perdido, máis uns cantos quilos extras. O fracaso destes procesos de perda de peso débese a que os individuos descoñecen uns hábitos alimenticios sans, feito que deriva nun desequilibrio bioquímico.

Ademais, o organismo tende a afacerse ás condicións ás que se lle somete. Se se reduce a inxesta, por exemplo, o metabolismo se amoldará a iso, aproveitando a enerxía doutra maneira. O corpo, ante unha dieta baixa en calorías, actúa minorando o metabolismo paira non gastar. Por este motivo, as dietas con poucas calorías non funcionan. O mesmo caso dáse naquelas situacións nas que se evita o almorzo ou a cea paira non engordar. En lugar de adelgazar, o efecto obtido pode ser o contrario.

Outro tipo de dietas que evitan a inxesta dalgunha das tres moléculas vitais son igual de perniciosas paira o organismo. Sen unha delas, o metabolismo reséntese e pode causar a acumulación de certas sustancias que, en demasía no organismo, son nocivas.