A pesar de estar creados con fins beneficiosos, algúns medicamentos poden desencadear efectos adversos de distinta índole. Una parte destas reaccións indesexables son as alerxias, que se producen cando o sistema inmunitario do paciente responde de forma anormal a un fármaco e xera sustancias químicas que ocasionan síntomas que suxiren algún tipo de hipersensibilidad, como rinitis, urticaria ou asma. Os expertos afirman que estas reaccións van á alza.
Cerca do 15% dos pacientes reacciona de forma alérxica ante un medicamento, e esta situación xa representa a terceira causa de consulta nos servizos de alergología dos hospitais. Segundo datos da Sociedade Española de Alergología e Inmunología Clínica (SEAIC), hai dez anos a cifra roldaba o 12%. Entre os medicamentos que máis problemas de alerxia provocan atópanse os analxésicos, antiinflamatorios e os antibióticos betalactámicos, como a penicilina.
O informe “Alergológica 2005”, feito público en 2007, apunta que as alerxias medicamentosas máis habituais débense aos antibióticos, entre as cales un 47% prodúcense por mor da penicilina, nunha porcentaxe do 29% orixínanas os antiinflamatorios non esteroideos -como piroxicam, diclofenao, ácido acetil salicilico ou ibuprofeno-, nun 10% provócanas as pirazolonas -Nolotil® ou Buscapina®- e en preto dun 6%, os anestésicos locais. Tamén, aínda que en menor proporción, danse alerxias a corticoides, alopurinol (paira tratar o ácido úrico), antirretrovirais, anticonvulsivos e medicamentos antiarrítmicos.
RAM
A Organización Mundial da Saúde (OMS) define como reacción alérxica medicamentosa (RAM) calquera efecto prexudicial que ocorre despois de administrar una dose de fármaco, utilizado paira fins terapéuticos, diagnósticos ou profilácticos. A incidencia de casos de RAM non se coñece de forma exacta, aínda que os datos que dispón este organismo apuntan que un 5% da poboación adulta podería ser alérxica a un ou máis fármacos.
A RAM é máis frecuente en exposicións múltiples e intermitentes e a doses altas e prolongadas
Con todo, un 15% da poboación xeral defínese a si mesma como alérxica a medicamentos como antibióticos e analxésicos. Hai que engadir que a diferenza de cifras débese a que, en moitas ocasións, non se distingue entre “reacción alérxica” e “efectos adversos”, como serían, por exemplo, as molestias gástricas que producen algúns antiinflamatorios.
Existen diversos factores que favorecen o desenvolvemento dunha RAM. Así, dependerá das propiedades fisicoquímicas do medicamento, das vías de administración -entre as cales a máis grave é a vía parenteral, que atravesa una ou máis capas da pel ou das membranas mucosas mediante inxección-, e a dose e duración do tratamento (sábese que é máis frecuente ante exposicións múltiples e intermitentes e a doses altas e prolongadas).
En canto ás características do paciente, as RAM aparecen con maior probabilidade en anciáns e en adultos novos e de mediana idade, sobre todo mulleres ao redor da cuarta década, que son as que toman máis medicamentos, maiormente antiinflamatorios, de forma descontinua por dores de menstruación ou articulares. Máis infrecuente é que se presenten en nenos.
Da mesma maneira, as RAM son máis habituais en enfermidades concorrentes que requiren tratamentos parecidos, como desnutrición, insuficiencia renal e hepática, infeccións e inmunodeficiencias ou asma -que non aumenta o risco de RAM pero se asocia a reaccións máis graves. A terapia con betabloqueantes (utilizados en enfermidades cardiovasculares) tamén incrementa a gravidade da anafilaxia (reacción alérxica severa) á vez que diminúe a eficacia do seu tratamento con adrenalina.
Activación de basófilos
No último congreso da Academia Europea de Alergología e Inmunología Clínica, celebrado recentemente en Barcelona, presentouse un novo test de activación de basófilos (TAB) como ferramenta indispensable paira confirmar o diagnóstico de alerxia a fármacos con total seguridade naqueles pacientes que mostraron sensibilidade previa.
O basófilo, un tipo de leucocito -glóbulo branco-, funciona como mediador das respostas inflamatorias, en especial da hipersensibilidad e sobre todo na resposta inmunitaria mediante a liberación de histamina, serotonina e outras sustancias químicas, que actúan sobre os vasos sanguíneos.
A proba, deseñada na Clínica Universitaria de Navarra, consiste en extraer una mostra de sangue do paciente, realizar un cultivo “in vitro” de basófilos e estimulalos cos alérgenos sospeitosos paira proceder, posteriormente, ao estudo mediante citometría de fluxo. Esta técnica radica en medir as características de dispersión de luz e fluorescencia que posúen as células cando se pasan a través dun raio de luz. Paira iso, as células deben atoparse individualmente en suspensión nun fluído.
Despois de estar exposto a unha sustancia por primeira vez, o sistema inmune dun individuo vólvese sensible e, nunha exposición posterior, aparece una reacción alérxica de forma súbita e severa en todo o corpo: a anafilaxia. Os tecidos, en diferentes partes do corpo, liberan sustancias como a histamina, que produce obstrución das vías respiratorias ademais doutros síntomas como dor abdominal agudo, diarrea, confusión, conxestión nasal, palpitaciones, urticaria e prurito, entre outros, que aparecen en cuestión de minutos e, mesmo, segundos.
Esta é una situación de emerxencia que necesita atención médica inmediata por ser potencialmente mortal sen o tratamento adecuado. Paira a súa prevención, os especialistas recomendan evitar todos aqueles alergenos coñecidos e que calquera persoa que experimente una reacción alérxica, por pequena que sexa, sexa controlada polo seu médico. Polo xeral, a individuos con antecedentes de reacción anormal a un fármaco coñecido pódeselles administrar o medicamento “responsable” despois de recibir tratamento previo con corticoides e antihistamínicos.
Aquelas persoas con antecedentes de alerxia ás mordeduras ou picaduras de insectos deben levar sempre con elas un equipo de emerxencia que conteña epinefrina inyectable e antihistamina masticable, así como un brazalete ou colar identificativo onde se advirta do seu problema de saúde.
