Resultaría imposible impartir unha lección sobre hipertensión arterial sen citar nalgún momento a Norman M. Kaplan, profesor agora emérito do Departamento de Medicamento Interno da Southwestern Medical School, adscrita á Universidade de Texas. O seu libro Hipertensión Clínica, presentado recentemente na súa edición castelá en Madrid, continúa sendo un best seller nas librarías do outro lado do Atlántico 33 anos despois da súa aparición. Internista e endocrinólogo de formación, Kaplan leva seguindo a pista ao principal factor de risco cardiovascular desde 1954.
Apuntouse esta posibilidade, pero aínda non podemos dicir que sexa certa; hai expostos demasiados interrogantes. Por exemplo, sabemos que a muller padece menos hipertensión que o home ata a menopausa, pasando despois a ser máis hipertensa aínda que o home. Parecería lóxico inferir que as hormonas exercen no seu caso un papel protector fronte á hipertensión arterial, pero os ensaios levados a cabo con estrógenos brindaron resultados decepcionantes. O enfoque terapéutico, o tratamento farmacolóxico, debe ser en calquera caso o mesmo para ambos. Non hai evidencia de que homes e mulleres respondamos de forma distinta á terapia antihipertensiva, salvando o caso de posibles interaccións entre pílulas anticonceptivas femininas e axentes hipotensores. As guías terapéuticas conciben a idade como un factor de risco, pero non o xénero.
Á miña idade [74 años] aprendín a falar de hipertensión con cautela e ánimo. Cautela, porque se trata do principal factor de risco para as enfermidades cardiovasculares, a súa prevalencia non para de aumentar no mundo e contrólase mal en todas partes. Con ánimo, porque a súa prevención é estritamente posible, aínda que de cando en cando consígase, e porque os tratamentos de que dispomos permiten controlar ben aos pacientes e evitar un bo número de ictus e ataques cardíacos.
«Nin todos os médicos recetan ben, nin todos os pacientes cumpren rigorosamente coa prescrición realizada»É un bo exemplo que convida a discernir entre a información e a noticia. A información de que dispomos permite augurar que cifras de presión sanguínea de 122/82 mmHg marcan unha fronteira de risco cardiovascular, por máis que non se correspondan coas propias da hipertensión arterial (140/90). Esta categoría de pacientes con presión normal (aínda que tendente á elevación), sumada á coincidencia doutros factores de risco, pode sentar para o médico unha categoría de pacientes. Pero de aí a manifestar que unha persoa con 122/82 é un enfermo en potencia hai demasiado treito. Trataríase, sen dúbida, dunha noticia pouco rigorosa e dunha mensaxe equivocada.
Parece unha fraude, pode mesmo que o sexa, pero a súa autoría anda moi repartida. Nin todos os médicos recetan ben, nin todos os pacientes cumpren rigorosamente coa prescrición realizada. Debemos facer ver aos médicos que tratar a hipertensión arterial non comporta só decidir que fármaco debe recetarse. O punto de vista inicial debe ser fixar un obxectivo que o paciente comparta e que lle implique; a partir de aí, recorrer ás estratexias que contemplan as guías para lidar con cada perfil concreto de risco. Demasiados profesionais escúdanse con que xa han recetado o axente pertinente e, por tanto, xa obraron de forma correcta; pero obrar de forma correcta, neste caso, é controlar a presión arterial, e se a medida inicialmente prescrita non o consegue, a nosa responsabilidade como médicos é a de corrixila.
«A maioría dos pacientes requiren unha combinación de fármacos para o control da hipertensión, co que se incrementa a complexidade e o custo»O problema é que non son poucos os parámetros a ter en conta: medidas hixiénico-dietéticas, cesación de hábitos de risco (tabaquismo), analítica sanguínea, talla, peso, idade, raza [en la población afro-americana, por ejemplo, los IECA no actúan como en los individuos caucásicos]; e, aínda por riba, o custo.
No JNC VII documéntase que a maioría dos pacientes vai requirir unha combinación de fármacos no canto dun só axente [el estudio ALLHAT habla de un 65% y el ASCOT de un 75%; ambos constituyen trabajos de referencia], o que nun país como EEUU, sen unha seguridade social eficaz, vai motivar que moitos hipertensos non poidan sufragar o tratamento óptimo para controlar a súa presión arterial e diminuír o risco cardiovascular. Tratar non só se está volvendo máis complexo, senón tamén máis caro.
Baixar a presión arterial, sexa co fármaco que sexa, coa medida que sexa, contribúe enormemente a reducir o risco cardiovascular. Refírome a que é posible reducir ata nun 40% o risco de ictus e nun 35% o risco de episodios cardíacos; ademais, minimízase significativamente a progresión da enfermidade renal.
Norman Kaplan é tamén hipertenso. E non lle importa falar do seu hipertensión, da que di que lle concedeu o beneficio de « vivir moitos anos». Sabe de sobras que coa idade as arterias perden flexibilidade e a presión sanguínea aumenta. «Ollo tamén coas presións baixas: unha diastólica de menos de 70 mmHg en individuos anciáns pode indicar a presenza de arteriosclerosis», advirte.
O experto estadounidense, durante a presentación do seu libro en Madrid, confesábase «encantado» do clima da capital, do arraigamento histórico e cultural da cidade, a oportunidade de transitar camiñando polas súas rúas «e esculcar nos locais de tapas». Admite que estes bocados, insignia da gastronomía española, reportan un gusto exquisito e unha boa combinación de nutrientes, pero polo baixo critica que leven sempre demasiado sal.
«A industria alimentaria e os restaurantes non son conscientes do dano que ocasionan. Moitas hipertensiones en idades medias son consecuencia de dúas ou tres décadas seguidas de consumir sodio en exceso», lamenta. «Bastaría con incorporar ao organismo unha media de 1,5 g de sal ao día, pero en todas partes estase triplicando esta cantidade». Datos epidemiolóxicos avalan que en países non industrializados, alleos a facilidades como a comida elaborada e conservada, quen chegan á senectude fano cunha presión arterial saudable. «Para cando está previsto que nas cadeas de televisión apareza publicidade contra o exceso de sal nas nosas dietas?», pregúntase.
