Os efectos secundarios dos fármacos, a miúdo imprevisibles, son un problema con importantes implicacións, tanto a nivel do paciente como do sistema sanitario. Agora xa é posible prever a tendencia dun paciente a presentalos; un test de laboratorio permite a análise dos xenes implicados no metabolismo de multitude de fármacos, o que facilitaría un manexo terapéutico individualizado, tendo en conta as características de cada paciente.
Por que do 30% ao 60% dos pacientes teñen unha escasa resposta a fármacos en trastornos como o Alzheimer, a depresión ou a hipertensión? Por que un individuo pode presentar efectos secundarios cando se lle administran doses baixas dun medicamento mentres que outro tolera doses elevadas sen problemas? É coñecido que a resposta do organismo a un mesmo fármaco pode ser distinta en cada persoa ou que mesmo pode variar no mesmo individuo en función de distintas variables, algunhas delas ben establecidas.
A idade, a dieta, o tabaquismo, o consumo de alcol, as enfermidades pre-existentes, o tratamento con outros fármacos e, por suposto, a nosa xenética, son os factores dos que depende a resposta. Do mesmo xeito que os xenes establecen a cor dos ollos, tamén determinan as encimas hepáticos encargados de metabolizar diversas sustancias. A xenética é tan importante á hora de valorar a resposta aos fármacos que deu lugar á farmacogenómica, unha especialidade emerxente que estuda as variacións hereditarias que afectan á resposta individual aos fármacos. O desenvolvemento dun test baseado na análise de dous xenes concretos que se expresan na membrana das células do fígado, o AmpliChip CYP450, pode contribuír a valorar a oportunidade de tratamentos individualizados.
Metabolizadores
O AmpliChip CYP450 permite a análise dos xenes CYP2D6 e CYP2C19, implicados no metabolismo de multitude de fármacos. A súa aplicación podería facilitar unha anticipación de como será a resposta terapéutica e o risco de aparición de efectos secundarios logrando así, un trato individualizado, unha especie de tratamento ‘da carta’.
A posta a piques deste chip de ADN, como son coñecidos estes minúsculos dispositivos, toma como punto de partida o mecanismo de metabolización máis habitual dos fármacos, a oxidación. Esta reacción bioquímica localízase fundamentalmente nas células do fígado, os hepatocitos. Na reacción de oxidación intervén o citocromo P450 (CYP). Os CYP son proteínas que se atopan principalmente na membrana celular dos dos hepatocitos, aínda que tamén están noutros tecidos como pulmón, ril, placenta e mucosa intestinal. En humanos, ata agora, describíronse 17 familias e máis de 30 isoformas (distintos produtos proteicos creados a partir do mesmo xene) aínda que a maioría dos CYP involucrados no metabolismo dos fármacos son membros de soamente tres familias: CYP1, CYP2 e CYP3.
Se a falta de eficacia e os efectos adversos dos medicamentos puidesen anticiparse, os pacientes obterían un beneficio clínico e os custos diminuirían
Este sistema é vital xa que exerce unha especie de detoxificación ‘’, protexendo ao organismo contra axentes potencialmente daniños do medio ambiente e metabolizando tamén unha variedade de sustancias do propio organismo como os esteroides e os ácidos biliares, entre elas. Así mesmo, converten os fármacos en metabolitos que son máis fáciles de eliminar polo organismo.
Os xenes determinan os CYP e, por tanto, a maneira como metabolizamos os fármacos. En termos xerais, a poboación pódese clasificar segundo a súa fenotipo (expresión dos xenes) en acetiladores lentos, que supoñen un 50% da poboación, e en acetiladores rápidos, que constitúen o 30%. Estas diferenzas poden ser unha das causas de variabilidade na resposta a algúns fármacos.
Por outra banda, a capacidade de metabolización dun fármaco non é fixa, podendo estar influída por unha serie de factores que a poden activar ou enlentecer. Por exemplo, o alcol activa a acción do citocromo P450 polo que, sumado a pequenas doses dun fármaco, pode provocan efectos secundarios. Algúns medicamentos tamén teñen a capacidade de activar ao citocromo P450 e cando se administran xunto a outros, interferen o seu metabolización inactivándolos ou potenciándoos, aparecendo así maior número de efectos secundarios.
Proba predictiva
Os problemas na terapéutica farmacolóxica actual son xeralmente de dous tipos: os relacionados coa falta de eficacia dos medicamentos e os derivados da aparición de efectos adversos. Se ambos os feitos puidesen anticiparse, non só os pacientes obterían un indubidable beneficio clínico senón que, ademais, o control de custos sería considerable.
Para o médico que atende a un enfermo, a forma e contía en que se metaboliza un fármaco é de gran interese porque pode dar información sobre os efectos esperados e con algúns fenómenos de toxicidade. Por exemplo, no caso de que un paciente reciba tratamento cun fármaco que é procesado polo citocromo 2D6, se o fígado sintetiza unha excesiva cantidade desta encima, pode provocar que se metabolice en exceso e que os seus efectos terapéuticos sexan escasos. No caso contrario, se se sintetiza pouca cantidade, os niveis do fármaco poden ser superiores aos recomendados e aparecer efectos tóxicos.
Cando se prescribe un tratamento espérase que o beneficio terapéutico e a tolerancia sexan máximos, pero ás veces os resultados non son os esperados. É entón cando xorden os efectos adversos ou secundarios, un problema máis que relevante e con importantes implicacións tanto a nivel do paciente como do sistema sanitario.
De acordo cunha meta-análise de 39 estudos prospectivos realizados en hospitais de Estados Unidos, dous millóns de pacientes son hospitalizados cada ano por efectos secundarios de fármacos. O balance final que describe o traballo de análise é preocupante: 100.000 casos fatais (0,32%), quinta causa de morte, 7% do total de hospitalizacións e cen millóns de dólares anuais en custos sanitarios e perda de tempo laboral.
Os efectos indesexables poden ser desde leves (como náuseas ou diarreas) a graves, causando incluso a morte. Certos fármacos, especialmente os utilizados en psiquiatría e en cardiología, son algúns dos que poden causar efectos adversos máis importantes polo que podería ser interesante dispor da información que nos permitise prevelos.
Para previr a aparición de efectos secundarios é básico un sistema de alertas sanitarias que permitan notificar os casos co fin de poder retirar medicamentos problemáticos. En España, o Sistema Español de Farmacovigilancia, integrado polos centros de Farmacovigilancia de cada comunidade autónoma, a Axencia Española do Medicamento e os profesionais sanitarios, é a que centraliza esta función.
Responsables desta rede admiten que na actualidade prodúcense máis retiradas de medicamentos que no pasado, pero a razón, aseguran, é a existencia de mellores sistema de control, que permiten detectar as reaccións adversas máis precozmente. Mostra diso é que nos últimos 10 anos retiráronse do mercado máis medicamentos que nos 30 anos anteriores.
