A sida segue sendo a principal e máis perigosa enfermidade de transmisión sexual a pesar de que a súa prevalencia, polo menos nos países occidentais, segue diminuíndo dun tempo para acó. Pola contra, outras enfermidades como a sífilis ou a infección gonocócica están repuntando. Paradoxalmente, estas infeccións poden actuar como factor de risco engadido no contaxio por sida.
A prevención de enfermidades de transmisión sexual (ETS) continúa sendo un obxectivo prioritario entre as autoridades sanitarias dos países desenvolvidos. En esencia porque, ademais das complicacións asociadas a este grupo de enfermidades, o feito de que se constatou que patoloxías como a sida ou o virus do papiloma humano tamén poden transmitirse por vía sexual, multiplican o alcance das medidas preventivas. Con todo, parece coma se as medidas implementadas ata a data non lograsen o seu obxectivo. “As campañas de prevención, acentuadas a partir da eclosión da sida, deron un froito algo ambiguo”, lamenta Patricia García de Olalla, epidemióloga da Axencia de Saúde Pública de Barcelona. “Á vez que os tratamentos perfecciónanse e os individuos infectados co virus de inmunodeficiencia humana (VIH) sobreviven máis e mellor, ou nalgúns casos nin tan só chegan a desenvolver a enfermidade, a prevención non acaba de funcionar”, sinala a experta.
Irmáns de sangue
Os estudos evolutivos confirman cuan semellante é a bioloxía humana á dos primates. Os etólogos (científicos que estudan as características distintivas dun grupo determinado), ademais, reafirman a enorme influencia que a sexualidade exerce sobre os nosos patróns de conduta. Tamén os monos padecen infeccións víricas de transmisión sexual. E foi un en concreto, o cercopiteco verde (“Chlorocebus aethiops”), o que logrou contaxiar a un individuo congolés en 1958 cun retrovirus que, aloxado no organismo humano, mutou á forma hoxe coñecida como VIH.
Na actualidade, España segue sendo un dos países de Europa con máis sida, por detrás de PortugalOs cercopitecos verdes son unha das especies máis buscadas polos laboratorios médicos e farmacéuticos para levar a cabo experimentos, e nos anos 50 e 60 moitas poboacións africanas destes monos foron decimadas por cazadores a soldo. De feito, coñécense varios casos de sida que tiveron lugar en África mesmo medio século antes de que se identificase o VIH, en 1983. Dous anos antes, os Centros para o Control das Enfermidades de Atlanta (CDC) detectaron en EE.UU. unha forma rara de pneumonía que parecía afectar, sobre todo, a mozos homosexuais de Los Ángeles.
Robert Galo e Luc Montaigner descubriron o novo virus, aínda que que as respectivas administracións, estadounidense e francesa, repartíronse o dereito de patente para un novo método diagnóstico. A pesar de que por entón xa faleceran de sida 1.450 persoas, as autoridades sanitarias non consideraron a infección como un asunto de saúde pública ata 1985, tras o alboroto montado coa morte do actor Rock Hudson.
Sida, unha ETS menos sexual
Hai no mundo máis de 40 millóns de infectados por VIH. Un censo español de 2005 situou a prevalencia máis elevada en Baleares, con máis de 80 casos por millón de habitantes, seguida de País Vasco, Madrid e A Rioxa. A media española non chega a 40 casos por millón de habitantes, e as comunidades con menos prevalencia son Estremadura, Aragón e Cantabria. García de Olalla sostén que a sida non chegou a España como enfermidade transmitida por vía sexual, senón por contagios entre usuarios de drogas administradas por vía parenteral (heroína).
O primeiro caso publicado no noso país deuse en Barcelona en 1982, “cando as autoridades sanitarias contemplaban aínda a adicción á heroína como unha secuela marxinal”, explica García de Olalla. Noutros países europeos, nos que os programas de prevención e de atención ás drogodependencias achábanse máis desenvolvidos, houbo unha taxa moito menor de infeccións por VIH. Na actualidade, España segue sendo un dos países de Europa con máis sida, por detrás de Portugal (o país europeo con máis prevalencia).
García de Olalla explica que os hábitos de contaxio cambiaron: “xa non se infecta un tanto por tomar heroína ou por manter relacións homosexuais, senón que a maior taxa de contaxio dáse agora nas relacións heterosexuais e, sobre todo, entre a poboación inmigrante”. Se fai dez anos a proporción de nacionais e inmigrantes, en canto a infección por VIH, era dun de cada dez, respectivamente, na actualidade esta porcentaxe está igualado.
A epidemióloga barcelonesa reivindica maiores esforzos de educación acerca da protección necesaria nas relacións sexuais e lamenta que, “por consideracións políticas”, a sida sexa considerado unha enfermidade de declaración obrigatoria, e que o test positivo para VIH non o sexa. “En todas as enfermidades sexuais o peor inimigo é a incomunicación; poucos seropositivos informan aos seus ocasionais parellas acerca da infección adquirida, e ese silencio dificulta moito o control da enfermidade”, recalca García de Olalla.
As úlceras xenitais (chancros) producidos pola sífilis, que os antigos clasificaban como “mal francés”, fan que sexa máis fácil transmitir e contraer a infección por VIH por vía sexual. Calcúlase que o risco de contraer esta infección pode duplicarse, ou mesmo quintuplicarse, cando o hóspede foi infectado antes por “Treponema pallidum”, o xerme causante da sífilis. As ETS que producen chancros, úlceras ou gretas en pel e mucosas rompen as barreiras fisiológicas de protección fronte ás infeccións.
Dáse a circunstancia de que as úlceras xenitais producidas pola sífilis poden sangrar con facilidade e invadir a mucosa oral ou rectal durante as relacións sexuais. Padecer outras ETS é un importante factor que predispone á posibilidade de contraer unha infección por VIH, vaticinan os expertos, non só por mecanismos de contaxio, senón porque as ETS determinan un patrón de condutas de risco afín á sida.
A epidemióloga Patricia García de Olalla fai fincapé na diminución da morbimortalidad asociada ao VIH, “que en ningún caso asóciase a unha diminución das condutas sexuais de risco, como demostra un aumento na prevalencia doutras ETS como a sífilis”.
