Vacina universal contra a gripe

No principio do ano, a compañía anglo estadounidense Acambis anunciou resultados positivos na primeira fase de ensaios clínicos dun prototipo de vacina case universal, deseñada paira protexer fronte a todas as cepas do virus que historicamente causaron epidemias. Segundo Acambis, os ensaios sinalan que a vacina é segura e estimula o sistema inmune. Pero é aínda moi pronto paira saber como irán as fases máis avanzadas dos ensaios, e os expertos móstranse cautos.

Até hai pouco, una vacúa universal da gripe era considerada pouco máis que una utopía. O motivo está na propia natureza do virus, «que fai que presente una diversidade moi grande», explica Amelia Neto, experta neste virus do Centro Nacional de Biotecnoloxía, do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC). As vacinas funcionan porque adestran ao organismo a recoñecer e plantar cara a determinados patógenos. Paira iso deben mostrar ao sistema inmune determinadas proteínas do patógeno, os antígenos, capaces de activar a resposta defensiva; a memoria inmune fai o resto: cando o patógeno entra no corpo, o sistema inmunológico xa coñece ao seu inimigo e ten as defensas listas.

Pero no caso do virus da gripe, as partes do xenoma viral capaces de estimular a resposta do sistema inmune humano mutan moi rapidamente, o que significa que hai que cambiar as vacúas cada ano. Habitualmente son mutacións leves, e por iso paira a maioría dos humanos a gripe non é mortal. Pero un par de veces cada século danse tamén mutacións moito máis drásticas, cando un subtipo do virus que infecta a animais pasa a humanos ou cando se recombina con outro que infecta humanos nun organismo -por exemplo, o porco-, que pode infectarse con ambos.

Estas mutacións poden provocar decenas de millóns de mortes porque son completamente novas paira o sistema inmune humano -a chamada gripe española causou 50 millóns de mortes entre 1917 e 1930-. Por iso é polo que o virus da gripe aviaria H5N1 estea a ser vixiado tan de cerca por expertos de todo o mundo e da Organización Mundial da Saúde (OMS). En caso de pandemia por un subtipo descoñecido do virus da gripe, estímase que farían falta entre seis e nove meses paira ter lista una vacúa.

Enténdese así o enorme interese dunha vacina fronte a todos os tipos de virus da gripe. Pero como facela, se as partes do xenoma do virus que espertan a resposta inmune mutan tanto? As vacinas da gripe actuais utilizan como antígeno dúas proteínas da cuberta do virus, chamadas hemaglutinina (H) e neuraminidasa (N). Como explica Amelia Neto, do CSIC, «a hemaglutinina ten 15 formas de ser; a neuraminidasa nove, e ademais están todas as combinacións posibles», por iso efectivamente esta experta considera «tecnicamente imposible» facer una vacúa que teña un 100% de éxito fronte a todos os subtipos.

Pero poida que haxa una alternativa: basear a vacina nas proteínas da cuberta do virus que non muta. Coñécense dúas proteínas así, e una delas, chamada M2e, é a usada por Acambis paira a vacina agora ensaiada. Non é, con todo, una solución sinxela. Como explica Neto, «M2 é una proteína moito máis pequena que H e N, moito máis escasa. Si, varía moito menos, pero tamén xera moita menos resposta inmune». Ese é o problema: M2 muta menos, pero tamén é moito menos efectiva como vacúa.

Nos anos noventa, investigadores do Instituto Flamenco de Biotecnoloxía (VIB) e da Universidade de Ghent (Bélxica) aumentaron a capacidade de activar o sistema inmune de M2e engadindo á molécula determinadas sustancias químicas, consideradas adyuvantes. A súa vacina funcionou con ratos e outros animais de laboratorio, e a patente foi cedida a Acambis.

«A estrutura de M2e é case igual en todos os virus da gripe coñecidos que poden transmitirse entre persoas», explicou Walter Fiers (VIB-Universidade de Ghent), co-inventor da vacina. «Demostramos que a vacina baseada en M2e ofrece protección total fronte á gripe sen efectos secundarios en ratos. Esta vacina protexería contra todos os virus da gripe que afectan a humanos, non só contra os virus dese ano senón tamén contra as futuras epidemias».

A vacina ensaiada por Acambis, ademais dos adyuvantes, recorre a outro truco: cambiar a forma en que a proteína M2 é mostrada ao sistema inmune humano. Tras unila a outra proteína do virus da hepatite B lógrase en certo xeito “aumentar a visibilidade” de M2 paira o sistema inmune. A pesar do prometedor dos resultados dos ensaios, os expertos lembran que una vacúa baseada en M2 só funcionaría contra a cepa A de virus da gripe.

As variantes A son responsables dos dous terzos das epidemias anuais, e tamén de todas as pandemias até agora. Pero una infección pola cepa B tamén tampouco é una broma. A vacina de Acambis, chamada ACAM-FLU-A, foi ensaiada en varios centros en EE.UU. en 79 voluntarios de entre 18 e 40 anos. Segundo a compañía a vacina é segura, e ademais nove de cada dez voluntarios desenvolveron anticorpos contra o virus da gripe. A compañía segue traballando co equipo da Universidade de Ghent e o Instituto Flamenco de Biotecnoloxía paira mellorar a formulación da vacina, antes de pasar á seguinte fase de ensaios clínicos.

Michael Watson, de Acambis, sinalou que «como vacina universal, ACAM-FLU-A podería superar moitos dos obstáculos das vacinas da gripe agora dispoñibles». Pode ser producida en calquera momento do ano. «Podería ser almacenada por adiantado paira previr una pandemia, ou ser administrada á poboación de forma preventiva», engade o experto. A OMS, no entanto, lembra que «una vacúa ideal que protexa contra todas as cepas da gripe podería tardar aínda cinco ou dez anos en estar dispoñible».