Endometriosis: cando a dor da regra é incapacitante

A cifra de prevalencia da endometriosis é para tomarlla en serio, pero non sempre foi así. A proporción de poboación que a padece é similar a enfermidades como a diabetes ou a hemicrania, con todo esta afección estivo durante anos esquecida e ausente dos traballos de investigación científica. En realidade, esa foi a tónica con todo o referente á menstruación, da que aínda hoxe se sabe pouco.

• Rumbo de xénero no medicamento: así afecto á saúde da muller

Segundo datos da Organización Mundial da Saúde (OMS), 190 millóns de mulleres sofren esta enfermidade. Esta cifra equivale a un 10-12 % do total da poboación feminina en idade reprodutiva do planeta e tamén coincide coa porcentaxe de afectadas no noso país. Isto quere dicir que aproximadamente dous millóns de mulleres en España batallan, practicamente desde o primeiro día que lles baixou a súa primeira regra, con fortes cólico menstruais que non melloran con analxésicos, intensas dores pélvicos, fortes e incómodas molestias ao ter relacións sexuais, dor e picadas no ventre ao ouriñar ou defecar, vómitos e mesmo desmaios.

A pesar destas máis que evidentes probas de que algo non marcha ben, a endometriosis tárdase moito en diagnosticar. “O atraso no diagnóstico aínda segue sendo o gran reto ao que nos enfrontamos os especialistas. Aínda que cada vez se fala máis dela, aínda persiste a idea —tanto en pacientes como algúns médicos— de que a dor de regra é algo normal. Isto provoca que siga habendo un atraso no diagnóstico, nalgúns casos de até oito anos”, explica Alicia Gutiérrez Alaguero, xinecóloga do Hospital Clínico San Carlos de Madrid.

Aínda que ao longo dos anos normalizouse a dor de regra, esta non ten por que doer. As afectadas asimilaron como algo normal da condición feminina retorcerse de dor e non poder ir ao instituto ou a traballar cando lles baixaba a regra.

“Si trivializamos estes síntomas, estamos a pechar os ollos ao que de verdade lle está ocorrendo á muller. A dor da regra é quizá o máis común entre as pacientes de endometriosis, pero tamén é unha dor común nas relacións sexuais ou ao acudir ao baño. En xeral, son síntomas que adoitan dar a cara pronto, polo que o atraso no diagnóstico non se xustifica”, reflexiona Santiago Díez, responsable da Unidade de Endometriosis do Hospital Universitario de Cruces (Bizkaia).

Ambos os especialistas recoñecen que, nos últimos anos, fálase máis desta enfermidade. “Desde o punto de vista clínico, hai cada vez hai máis congresos e cursos específicos para a formación de especialistas que pretenden mellorar a asistencia a estas pacientes. Aínda así, temos que seguir avanzando na información e a formación para que deixe de ser unha enfermidade silenciosa”, conta Gutiérrez Alaguero.

A falta de interese no estudo desta enfermidade fixo que hoxe en día non se conte con avances especialmente significativos en cando ao tratamento. Pero máis aló de pór o foco nunha futura e hipotética cura, o que todos os especialistas destacan é que, canto antes trátese esta enfermidade, mellor responderá a paciente e máis controlada estará a patoloxía.

Para Santiago Díez, ademais do diagnóstico precoz, tamén é importante o manexo desta afección. “Tradicionalmente a endometriosis sempre foi a enfermidade do xinecólogo, no sentido de que era a este profesional exclusivamente a quen lle competía a súa atención e tratamento. Pero nos demos conta de que vai máis aló: hai que contar con cirurxiáns, rehabilitadores, psicólogos e psiquiatras. Ao final hai que repartirse a responsabilidade, ir todos a un tempo para facilitar o diagnóstico e a correcta abordaxe terapéutica”, comenta o especialista, que recoñece que na enfermidade hai un antes e un despois desde que se trata de maneira multidisciplinar nas unidades específicas de endometriosis dos hospitais.

Ademais da realización dunha boa historia clínica, adoitan servir para diagnosticar a enfermidade unha exploración orientada e unha ecografía. “A ecografía require dun equipo moi formado, xa que non se trata dunha ecografía xinecológico estándar, na que se ve o útero, as trompas e os ovarios. A endometriosis é unha enfermidade que se estende a tecidos que están ao redor, xa que se pode infiltrar no intestino ou vejiga. É unha proba máis complexa e require formación, por iso é fundamental dar co equipo de profesionais axeitado”, lembra Santiago Díaz.

Unha vez diagnosticada, hai diferentes tratamentos aos que se recorre. “O tratamento da endometriosis debe ser absolutamente personalizado”, explica a especialista. “Xa non se trata a endometriosis, trátase a mulleres con endometriosis. O obxectivo é facer un traxe a medida para cada muller, xa que o que a unha pódelle funcionar, a outra non ten por que”, engade Díaz.

“É moi importante entender o que a paciente quere e o que necesita. Hai que falar con ela sobre o seu sintomatología, os seus desexos de ser nai, os seus medos a utilizar segundo que tratamentos, e facela partícipe da decisión do tratamento a seguir. Debemos realizar un plan personalizado para toda a vida fértil da paciente, xa que estamos a falar dunha enfermidade crónica que a acompañará durante todo este tempo, e a sintomatología e as prioridades poden cambiar”, relata Alicia Gutiérrez. Hai que ter en conta tamén que un mesmo tratamento a unha mesma paciente pode ser eficaz durante un tempo determinado e ao longo dos anos diminuír a súa eficacia por diferentes razóns, como cambios no metabolismo, pola aparición doutras enfermidades…

Actualmente, o tratamento médico da endometriosis baséase en dous alicerces: o fisiopatológico e o provocado pola inflamación.

• Tratamentos hormonais. O primeiro abórdase tratando a orixe da enfermidade con tratamentos hormonais. O tecido endometrial ectópico, é dicir, o que aparece fóra do seu lugar habitual, xera a reacción inflamatoria e ten os seus receptores hormonais do mesmo xeito que o tecido endometrial que cobre o revestimento do útero, polo que hai que actuar fronte a eses receptores hormonais.
• Tratamentos antiinflamatorios e analxésicos. A inflamación, pola súa banda, abórdase con tratamentos sintomáticos antiinflamatorios e analxésicos de diferentes escalas. “Analxésicos como paracetamol ou antiinflamatorios, anticonceptivos e tamén antidepresivos ou antiepilépticos. Non se recetan para tratar a epilepsia ou a depresión, aínda que neste caso en ocasións tamén é necesario, senón para tratar outros tipos de dor. Tamén podemos recorrer a técnicas máis intervencionistas de alivio, como infiltracións ou bloqueos nerviosos”, relata a xinecóloga Alicia Gutiérrez.

Estímase que un 30–40 % de mulleres con endometriosis poden ter dificultades para quedarse embarazadas. En moitos casos foi cando acudiron á consulta dun especialista ante a imposibilidade de conseguir o embarazo cando descubriron que padecen endometriosis.

É unha enfermidade que pode alterar a fertilidade por varios motivos:

• prodúcese unha inflamación dentro do abdome que impide a unión entre o óvulo e o espermatozoide.
• as adherencias (o tecido endometrial) pélvicas obstruyen ou impiden o movemento normal das trompas.
• impide a ovulación e a fabricación de estrógeno e proxesterona.

O xinecólogo Santiago Díaz lembra que esta enfermidade é crónica e que pode empeorar co tempo. “A endometriosis pode ir destruíndo cada vez máis tecido ovárico ata que sexa case imposible o embarazo. Tendo en conta que a media de idade do primeiro embarazo é cada vez máis avanzada, hai que transmitirlle á muller afectada que quizá haxa que preservar a súa fertilidade. Facémolo igual coas pacientes de cancro antes de iniciarse na quimioterapia, conseguindo as súas ovocitos para que se poidan utilizar máis adiante”, explica o especialista.

A cirurxía débese indicar cando o tratamento médico non foi eficaz e a paciente continúa cuns síntomas incapacitantes que non melloran cos diferentes tipos de tratamento médico. “A endometriosis é unha enfermidade crónica incurable; polo que, se comezamos a operar á muller con 20 anos, podemos atoparnos coa mesma paciente aos 50 anos con múltiples cirurxías. Sabemos que a cirurxía máis eficaz é a primeira e que todas as repetitivas non melloran nin a dor nin a fertilidade das mulleres. Por iso en endometriosis hai que operar menos, pero operar ben”, aclara Santiago Díez.

“Hai que facer un bo estudo prequirúrgico da paciente, identificar todas as localizacións da enfermidade e planificar moi ben a intervención, contando con equipo multidisciplinar (cirurxiáns dixestivos, urólogos…) se así o require”, comenta Alicia Gutiérrez. Estas operacións son delicadas.

A cirurxía está indicada, por exemplo, no caso dos endometriomas (un tipo de endometriosis que xera quistes nos ovarios). Opérase cando estes son moi grandes e córrese o risco de rotura (cando son de máis de oito centímetros) ou cando a endometriosis localízase no intestino, uretra ou vesícula.

Alicia Gutiérrez insiste en como os tratamentos multidisciplinares son os que nos últimos anos conseguiu realmente mellorar a calidade de vida destas pacientes. “Estamos a falar de asociar os tratamentos médicos a nivel clínico —analxésicos e o tratamento hormonal— con outros tratamentos complementarios, como unha dieta mediterránea antinflamatoria con antioxidantes alimenticios”, comenta.

Cando falamos de dieta para acougar ou diminuír os síntomas da endometriosis hai que advertir á paciente de que, aínda que a gran maioría das mulleres aseguran que as súas molestias e dores melloran cunha dieta antiinflamatoria e antioxidante, tamén é certo que aínda non hai evidencia científica que o vincule. A relación entre a alimentación e a endometriosis foi amplamente estudada, pero ao facer estudos por alimentos ou nutrientes illados producíronse conclusións dispares e algunhas contradicións.

“Sempre que sexa dentro dunha estratexia multidisciplinar para tratar a enfermidade, e que non se deixe de lado o tratamento médico que recete o xinecólogo, a dieta, así como a actividade física adaptada a cada persoa e unha vida sen tensión nin contaminantes, sempre se recomendan”, engade Alicia Gutiérrez.

A clave está en comer alimentos que manteñan baixo control a inflamación e a tensión oxidativo. Segundo foise investigando sobre a endometriosis foise albiscando unha relación desta enfermidade coa tensión oxidativo, por iso é polo que vaia gañando en importancia a incorporación duns determinados hábitos de vida.

Sábese, por análise que se fixeron do líquido peritoneal —prodúcese na cavidade abdominal e cobre a maioría dos órganos do abdome—, que as mulleres con endometriosis teñen altos niveis de prostaglandinas, unha sustancia que participa na regulación da ovulación, na fisionomía do endometrio e na menstruación. En grandes cantidades, estas sustancias provocan a inflamación e, por tanto, a intensidade da contracción muscular uterina e intestinal. É dicir, son as causantes da dor.

As prostaglandinas son graxas que o corpo produce a partir doutros ácidos graxos procedentes da inxesta de alimentos. Por iso, unha forma de combater a dor é tentar reducir a formación no noso organismo das chamadas prostaglandinas “malas” (ou de serie 2 no argot científico), que son as que provocan a inflamación e as que se crean pola inxesta de graxas animais, sobre todo de carne vermella e azucres.