O século XXI trouxo consigo moitos cambios, pero entre eles afianzouse o sedentarismo. Pasamos de levar una vida activa nas rúas a permanecer nos fogares e mergullarnos diante de una pantalla. O problema é que os nosos corpos están deseñados paira manternos activos e non facelo deteriora aos poucos o noso organismo. A ciencia demostrou que practicar exercicio físico incrementa de forma considerable as posibilidades de que os nosos fillos non sufran enfermidades cardiovasculares, hipertensión, diabetes ou diferentes tipos de cancro na súa idade adulta. Ademais, a actividade física tamén axuda a socializar, favorece a autoestima e mellora o rendemento académico.
As vantaxes son obvias e, con todo, a última edición do estudo ‘Condutas dos Escolares Relacionadas coa Saúde’ (HBSC), indica que só o 34,8 % dos españois entre 11 e 18 anos realiza actividade física polo menos catro días á semana fose do horario escolar.
Pero non todos nos movemos igual. Os mozos asturianos son os máis activos da península e 4 de cada 10 practican deporte fóra da escola polo menos catro días á semana. Séguenlle Castela-A Mancha, co 38,6 %, e Canarias, co 38,5 %. Na zona baixa da táboa atópanse Valencia (30,7 %), Madrid (33,5 %) e Castela e León (33,9 %).
E si, o sexo importa. O interese da muller polo deporte crece cada ano. Proba diso é que na primeira enquisa de hábitos deportivos que se fixo en España en 1968, un 6,8 % das mulleres españolas practicaba algún deporte, fronte a máis do 18 % dos homes. Hoxe en día, un 44,4 % de españolas fan deporte habitualmente, pero son eles os que aínda máis deporte realizan: un 51 % dos homes. Paira recortar esta distancia é necesario una maior aceptación social da muller deportista, comezando pola figura da nai activa, incorporar referentes no deporte feminino como modelos nas aulas ou facer actividades deportivas en familia.
Activos desde pequenos en casa
Paira Carmen Pérez-Rodrigo, experta en Medicamento Preventivo e Saúde Pública e profesora da Universidade do País Vasco (UPV-EHU), “a actividade física hai que fomentala desde que os nenos son lactantes, xa que é entón cando os pequenos aprenden a moverse e adquiren todas esas habilidades que lles van a permitir desprazarse con máis destreza e, por tanto, gozar mentres se moven”.
No sedentarismo dos máis pequenos tamén entran en xogo as pantallas. Se antes cando os nosos fillos e fillas aburríanse saían á rúa a correr, saltar ou xogar ao agocho, hoxe en día déixanse seducir polo móbil. Un estudo elaborado pola Universidade Internacional de Barcelona (UIC Barcelona) e publicado en febreiro de 2021 pola revista Healthcare, demostra que o uso abusivo das pantallas aumenta o risco de obesidade nos máis pequenos.
Segundo a sondaxe, existe una estreita relación entre estar sentado diante de una pantalla e a inxesta dos alimentos pouco saudables. Ademais, os nenos que pasan máis dunha hora fronte a elas comen máis doces, bebidas azucaradas, comida rápida e snacks que aqueles que ocupan o seu tempo libre practicando deporte.
Imaxe: Eroski Consumer
A última ‘Enquisa Nacional de Saúde de España’ (ENSE) revela datos tan preocupantes como o feito de que 9 de cada 10 escolares de até 14 anos de Baleares e Estremadura pasan máis dunha hora diaria de luns a venres fronte a una pantalla. Se temos en conta a apertada axenda dos alumnos hoxe en día e que se pasan sentados detrás do pupitre un mínimo de sete horas ao día, dedicar tempo fronte a una pantalla os días lectivos suporá en moitos casos rabuñar minutos ao movemento activo e a práctica deportiva. A diferenza con quen menos usan as pantallas de luns a venres redúcese a practicamente a metade. Só o 47,9 % dos cántabros e o 55,2 % de vascos seguen este mal hábito.
Os proxenitores teñen moito que dicir e facer na regulación destas horas diante de una pantalla e en animar aos mozos a facer deporte. Non hai que esquecer que os adultos exercen un papel referente, como así demostrou un estudo realizado pola Universidade da Rioxa e publicado no Journal of Sports Sciencie and Medicine. Tras analizar a 1.978 alumnos entre 12 e 16 anos, demostrou que, se un adolescente era inactivo, era catro veces máis probable que os seus pais nunca participasen en actividades físico-deportivas no seu tempo libre.
O papel da escola na actividade física dos nenos
O colexio tamén desempeña un papel crucial na adquisición desas competencias necesarias paira a práctica da actividade física e para que gocen realizándoa, sobre todo porque un 80 % dos menores só faia durante o horario escolar. E aquí as institucións teñen traballo por facer. España é un dos países europeos que dedica menos horas semanais á Educación Física. A media en Primaria é de dúas horas á semana, a metade que en Alemaña.
En España, a Educación Física foi obxecto de recortes polos distintos sistemas educativos que se sucederon nas últimas décadas. O novo currículo que prepara o Ministerio de Educación e Formación Profesional paira o próximo curso —e cuxo borrador se publicou en decembro— reduce a menos de hora e media as horas de Educación Física á semana, é dicir, un 5 % menos que na actualidade. Un recorte que denuncian desde o Consello Xeral da Educación Física e Deportiva de España (COLEF) por incumprir o mínimo de tres horas semanais que pide a Unesco, o Consello de Europa e o Parlamento Europeo aos seus Estados membros.
As comunidades autónomas atópanse nestes momentos traballando sobre este proxecto paira establecer os seus complementos horarios. Con todo, desde o COLEF advirten que nin sequera con eses incrementos poderase chegar a ese ansiado mínimo de tres horas.
- De momento e ata que se produza o cambio, no curso actual só hai dúas comunidades autónomas que alcanzan as tres horas semanais en Primaria: Aragón, que o vén facendo desde hai uns anos, e de maneira máis recente Andalucía. No caso contrario están Madrid –que apenas dedica a metade, é dicir, una hora e media– e Navarra, cunha media de 1,65 horas. País Vasco, Cataluña e Valencia tampouco alcanzan as dúas horas de media á semana.
- En Secundaria, os datos unifícanse. Salvo Andalucía, que desde hai pouco imparte una terceira hora nos primeiros cursos de Secundaria, o resto só realiza dúas horas semanais. Madrid aprazou en xuño a súa proposta de ampliar a tres horas en Primaria e Secundaria. No entanto, desde o COLEF admiten que se trataba dunha ampliación relativa, xa que non era obrigatoria e dependía de cada centro educativo. Lonxe estamos do modelo francés de Secundaria, que consiste en dúas horas de Educación Física e tres de actividades físico-deportivas, un total de cinco horas á semana.
En España, na etapa escolar, as horas dedicadas á educación física son, paira Idoia Labayen, profesora de Ciencias da Saúde da Universidade Pública de Navarra, claramente insuficientes. Ademais, as actividades deportivas en moitos casos están pensadas cun espírito moi competitivo que deixa fóra aos nenos e as nenas con menos destrezas.
Recreos paira todos
Promover a actividade deportiva tamén se logra coa aposta de patios inclusivos que favorezan a práctica de exercicio por todos os mozos. Nos últimos anos, centros escolares e institucións apostaron por redeseñar estes escenarios paira romper cos patios tradicionais nos que o campo de fútbol veu sendo o centro e único espazo de recreo, obrigando a moitas nenas e nenos a permanecer inactivos. Institucións como o Goberno vasco subvencionan este cambio, como tamén o fai coa habilitación de camiños escolares. No entanto, desde a asociación de pais da escola pública vasca, Ehige, aseguran que a partida orzamentaria paira estes proxectos é tan escasa que moitos centros quedan fóra.
Evitar os desprazamentos en vehículos, apostando por camiños seguros, sustentables e saudables, é una aposta á que se suman todas as comunidades. No entanto, dos 7.331 centros escolares de Educación Primaria e iso que hai en España, só 521 teñen en marcha esta iniciativa. É dicir, 7 de cada 100. Una cifra baixa que non se debe tanto ao desinterese das escolas, senón á pobre achega económica das administracións, como sucede en País Vasco.
Entre as que mellor o están facendo destaca Galicia, onde o 17,3 % dos centros públicos conta con estes itinerarios promovidos pola Dirección Xeral de Tráfico, que convidan os pequenos a ir andando ao colexio. Barcelona conta desde hai anos cun programa que denominan ‘Camiño Escolar, Espazo Amigo’, ao que se adheriron 145 escolas. No outro lado da balanza, Tiroteares e Canarias carecen destes camiños adheridos ao programa da DXT, e en Cantabria apenas o ten un 1,9 % .
Cidades paira o deporte
Trátase de achegar o deporte ás persoas, polo que as Administracións teñen que ser capaces de pór en práctica políticas que o fagan posible. Falamos de xerar una maior proximidade entre instalacións deportivas, creando espazos públicos multifuncionais que fomenten o lecer e o deporte ao aire libre ou desenvolvendo cidades máis sustentables.
Vitoria-Gasteiz converteuse en 2012 en Capital Verde de Europa, e en 2019 foi proclamada Cidade Verde Global. Conseguiuno por contar con máis de 200 espazos paira practicar numerosas disciplinas, por combinar deporte e natureza con parques que rodean a cidade. Para que una cidade convértase en líder en políticas de deporte asociado á saúde, é necesario investir. Pero non todas as comunidades gastan o mesmo.
Imaxe: Eroski Consumer
Segundo o anuario de estatísticas deportivas do Ministerio de Cultura e Deporte publicado en 2021 (con datos de 2019), Navarra destina 25,93 euros por cada habitante e sitúase á cabeza. Séguelle A Rioxa con 18,63 euros e Tiroteares e Estremadura, que superan os 17 euros. A diferenza co faroliño vermello do ranking é abismal. Alí sitúase Castela-A Mancha, que apenas destina 3,25 euros por habitante, por detrás de Murcia, que roza os 3,8, ou Andalucía e Valencia, que non chegan aos 5 euros.
Aragón ponllo fácil ao deporteAragón, seguida moi de preto de Navarra, mantén un bo posicionamento nos distintos aspectos analizados por EROSKI Consumer paira medir a loita contra o sedentarismo como boa práctica contra a obesidade infantil. É a comunidade que máis horas dedica á Educación Física en Primaria, xunto con Andalucía, e onde as familias invisten máis en deporte. Ademais, está moi ben situada en canto ao número de instalacións deportivas, en colexios que contan con camiños escolares e a súa poboación nova é das que menos tempo pasa diante de pantallas.Madrid, a rexión menos activaA Comunidade de Madrid debe traballar paira fomentar a actividade deportiva entre os seus mozos e adolescentes, xa que se achan entre os que máis horas pasan ante unha pantalla e menos exercicio realizan. Sitúase á cola en canto ao número de horas que destinan as súas escolas de Primaria a Educación Física e en instalacións e espazos deportivos por cada 1.000 habitantes. Ser a comunidade cunha maior densidade de poboación non axuda.
