Por que é tan necesaria a perspectiva de xénero nas adiccións

Os expertos véñeno reclamando desde hai tempo: tamén falta unha mirada de xénero no mundo das adiccións. “Até fai ben pouco, tratábanse ‘como un todo’ indistinto: o mesmo tratamento aplicábase a homes e a mulleres sen ter en conta as especificidades de cada cal, e non adaptando o funcionamento, a propia terapia e os obxectivos do tratamento ás necesidades das mulleres”, explica Elisabeth Ortega, membro da xunta directiva de UNAD (Rede de Atención ás Adiccións). A consecuencia? As mulleres accedían menos aos distintos recursos de tratamento e, no caso de que o fixesen, a súa adherencia era menor con respecto aos homes .

Con todo, a Estratexia Nacional sobre Adiccións (ENA 2017 – 2024 ), e máis en concreto o Plan de Acción sobre Adiccións 2021‐24 aprobado a principios de 2022, complementa os principios dos seus 46 accións e 135 actividades cun enfoque de xénero. Así, inclúe a abordaxe conxunta da violencia de xénero e as adiccións en recursos asistenciais, co fin de favorecer unha asistencia especializada e axeitada ás mulleres adictas vítimas desta violencia. Tamén incorpora unha análise das barreiras de xénero no acceso a recursos asistenciais, para mellorar a resposta da rede asistencial. E outro punto destacado é o proxecto de mellora e extensión dos programas de Incorporación Social (IS), con especial atención ás necesidades das mulleres.

Esta inclusión da perspectiva de xénero chega non porque o obrigue o artigo 20 da Lei Orgánica 3/2007 para a igualdade efectiva de mulleres e homes, senón por necesidade. E é que “ incorporar a perspectiva de xénero mellora o acceso das mulleres aos recursos de adiccións e garante unha atención igualitaria e adaptada ás súas necesidade s e especificidades ”, sostén a experta, que é directora do Centro Terapéutico REDE en Mieres (Asturias).

E cales son as súas necesidades e especificidades? Son específicos os factores de risco que favorecen o inicio no consumo de drogas. As adiccións teñen características distintas ás dos homes, e a súa gravidade e impacto familiar e social é moito maior. E, por suposto, as diferenzas biolóxicas, psicolóxicas, sociais e culturais tamén inflúen nas estratexias para previlo e tratalo.

É importante destacar que na nosa sociedade o consumo de sustancias está aínda máis penalizado e sancionado no caso das mulleres, a pesar de pola súa banda son menos frecuentes. “Ser muller adicta implica non ‘obedecer’ aos mandatos de xénero e romper a imaxe que esta sociedade patriarcal considera de como que debe ‘ser e estar’ unha muller”, recoñece Ortega. Así, lla etiqueta de mala nai, mala esposa, de histérica, promiscua, enferma…

E isto afecto á muller. Aumenta a súa vergoña, sente culpable e dana a súa autoestima. E no seu afán por non por verse penalizada e xulgada, “a muller tende a ocultar a súa problemática e a súa realidade, o que alarga a petición de axuda.”, confesa a psicóloga.

Ademais, a diferenza dos homes con problemas de adiccións, as mulleres adictas senten máis presionadas e criticadas na súa contorna . A axuda, o apoio e as esixencias na familia son distintas. Por norma xeral, asegura a experta, “acoden a tratamento soas, sen ningún apoio, e cando o teñen, adoita ser un apoio que as responsabiliza e carga de culpa, máis que axudalas no proceso”. Por todo isto, ao ingreso nun tratamento adoitan chegar máis danadas física e psicoloxicamente.

Esa etiqueta fai que o consumo de sustancias nas mulleres realícese, polo xeral, a soas en casa e que se centre, principalmente, en psicofármacos e alcol . Vémolo na última ‘ Enquisa sobre Alcol e outras Drogas en España ‘ (IDADES 2019-2020). Os homes rexistran maiores prevalencias de consumo en todas as sustancias psicoactivas, excepto nos hipnosedantes (inclúe somníferos e tranquilizantes utilizados como relaxantes ou para acougar a ansiedade) e os analxésicos opioides, que son consumidas en maior medida entre as mulleres, como vemos na táboa, onde tamén engadimos o alcol:

Na ENA, ven este consumo de hipnosedantes como “un consumo oculto, non ligado ao estigma, senón ao descoñecemento e á consideración do seu consumo como ‘normal’, especialmente en mulleres”. E apuntan que tamén se debe a que “non existen campañas xeneralizadas de prevención e sensibilización, como si ocorre con outras sustancias”.

Para Elisabeth Ortega, esta realidade débese a que, como a muller oculta a súa adicción, solicita axuda por outros síntomas, ansiedade, depresión, dificultade para durmir… o que implica un tratamento farmacolóxico, que non escapa de “a tendencia a ‘patologizar’ a saúde das mulleres, unha vez máis, consecuencia da sociedade patriarcal na que estamos inmersas”. E será utilizado “como mecanismo de fuxida, xa que se paliarán os síntomas, pero non as causas internas e persoais que os provocan”, e moitas veces mesturado coa inxesta de alcol ambas as sustancias legais, que non levan tanta penalización social, e de fácil acceso.

No caso do alcol, en cambio, a ENA sinala que a violencia de xénero está detrás. Así, afirma que a muller sofre dobremente como vítima o consumo excesivo de alcol: por unha banda, en relación coa violencia exercida sobre ela pola parella que consume alcol de forma nociva, e por outro, padecendo ela mesmos problemas de consumo nocivo como consecuencia desa violencia.

As adiccións sen sustancia tamén atraen ás mulleres, aínda que faltan estudos. A ENA destaca nos xogos online que, aínda que a maioría dos xogadores son homes (83 %) e gastan máis do dobre que elas, rexistrouse un incremento do 53 % con respecto a 2014. O perfil da xogadora máis representativo por volume de participación no bingo é unha muller entre 36 e 45 anos.

E si, tamén as adiccións sen sustancia ven claramente marcadas polos mandatos de xénero. Téndese a relacionar unhas adicións a homes ou a mulleres, unha práctica errónea “que obedece máis a etiquetas sociais que determinan como se deben comportar, pensar e actuar os homes e as mulleres”, apunta a psicóloga. Por isto, a importancia de realizar estudos e recoller datos que respondan con veracidade a esta realidade. E a experta pon un exemplo: “Así se ‘asociará’, sen ningún tipo de evidencia nin datos, que as compras compulsivas é unha problemática de mulleres (porque se nos asigna ser presumidas, coquetas e fieis ás modas para estar sempre guapas e preparadas para gustar e proxectar unha imaxe) e aos homes, a adicción ao sexo (os mandatos de xénero vinculan a sexualidade cos homes, como indicativo da súa virilidade, son impulsivos, rudos… e por tanto explícase ‘’ que teña este tipo de patoloxías…)”.

As mulleres consomen para mitigar ou fuxir do seu dano ou dor emocional . E son moitas as causas. Ortega enumera as máis destacadas, pero non se esquece da adolescencia : “Se o grupo de iguais son persoas que consomen algún tipo de sustancia, a contorna familiar é disfuncional, o seu contexto, o seu rendemento académico é baixo… serán aspectos que le predispondrán ao consumo de sustancias”.

Os estudos, como o último informe do Observatorio Proxecto Home , aseguran que ao redor dun 80 % das mulleres adictas son ou foron vítimas dalgún tipo de violencia (abusos sexuais, malos tratos infantís , bullying , violencia de xénero…) ao longo das súas vidas. Con todo, segundo a súa experiencia clínica, todas o son ou foron: “O feito de ser penalizadas e xulgadas socialmente xa é maltratante”.

As mulleres adictas sofren unha tripla victimización por ser: mulleres (debido aos mandatos de xénero), adictas e vítimas de violencia de xénero. Ante esta realidade, a súa autoestima e autoconcepto está seriamente danado. 

Nalgúns casos a maternidade é motivo de carga e dor, e unha vez máis, “non querer exercer o rol de nai supón un xuízo social, que considera que a maternidade é o sumun da felicidade e necesario para a realización das mulleres”. Por lóxica, esta crenza xera dano, culpa, vergoña.

No momento no que unha sustancia ou sustancias ou unha conduta determina a vida dunha persoa a nivel emocional, físico, familiar, laboral…estamos ante unha adicción ou conduta problema. Como detalla Elisabeth Ortega, as adiccións non dependen da cantidade ou frecuencia, senón de. como limita a vida das persoas e como as condiciona a nivel físico, psicolóxico e comportamental .

En xeral, como recollen na web do Plan Nacional sobre Drogas, algúns síntomas de alarma son:

• Cambio brusco no coidado e aseo persoal.
• Trastornos do soño con insomnio e/ou pesadelos e tremores.
• Perda de peso ou apetito excesivo.
• Diminución do rendemento escolar ou abandono dos estudos.
• Illamento físico, tendencia a illarse na súa habitación.
• Diminución da comunicación verbal e afectiva.
• Empobrecimiento do vocabulario.
• Abandono de afeccións e intereses.
• Cambios bruscos de humor.
• Perda de responsabilidade.

Neste punto, cando identificamos unha adicción, a petición de axuda é moi importante. Pero non é fácil e entran procesos e mecanismos de defensa, como a negación do problema, que dificultan o acceso aos tratamentos. Ademais, no caso das mulleres, as etiquetas e xuízos sociais son determinantes.

Para poder axudalas, a recomendación máis importante é non xulgar , non deixarnos leva polos nosos propios xuízos. Hai que acompañar, escoitar, respectar, mostrar comprensión e estar cando elas decidan dar o paso.

Pero costa. Por iso, un bo paso sería pedir axuda e orientación profesional, xa que “cando se trata de persoas coas que temos vínculo emocional, é complicado ver a problemática con obxectividade, pódenos a dor e a impotencia”, sostén Ortega, quen aconsella que o asesoramento profesional veña de persoas que estean formadas en adiccións e xénero . “Darannos posibles estratexias e recomendacións para abordar a situación de forma axeitada”, comenta. Onde? Mira aquí:

• Centros de atención ás adiccións
• Entidades de UNAD (Rede de atención ás adiccións)

Pero non podemos esquecer que, sen a vontade e decisión de cambio, neste caso, da muller adicta, é complicado. No entanto, a psicóloga consultada é optimista: “Se damos pasos axeitados e respondemos á problemática das mulleres en base ao comentando, é posible que decida acudir a un recurso e a partir de aí comezar unha intervención adaptada á súa realidade e necesidades”.