Alimentos irradiados: cuestión de confianza

En 1966 creábase ademais a Comisión Asesora de Conservación de Alimentos por Irradiación. En 1983, e froito dunha modificación introducida no capítulo de “Conservación de alimentos” do Código Alimentario Español, incorpórase como procedemento de conservación permitido as radiacións ionizantes. O método, con todo, debía garantir a non alteración das propiedades esenciais dos alimentos. Consistía en someter os alimentos á acción de radiacións, obtidas por procedementos autorizados, co fin de inhibir a germinación de certos alimentos vexetais, combater infestaciones por insectos e contribuír á destrución da flora microbiana.

Os diferentes estudos científicos elaborados en 1980 por varios organismos internacionais, como a Organización das Nacións Unidas paira a Agricultura e a Alimentación (FAO), o Organismo Internacional de Enerxía Atómica (OIEA) e a Organización Mundial da Saúde (OMS), determinaron como segura una dose máxima de 10 kGy (kiloGray) en calquera produto alimenticio. O Comité científico da alimentación humana emitiu posteriormente (en 1986, 1992 e 1998) ditames favorables paira a irradiación de diferentes produtos alimenticios como froitas, hortalizas, cereais, tubérculos, amiláceos, especias e condimentos, peixe, marisco, carnes frescas, carnes de aves de curral, camembert de leite cru, ancas de ra, goma arábiga, caseína e caseinatos, clara de ovo, copos de cereais, fariña de arroz e produtos derivados do sangue.

O día 4 de abril de 2001 aprobouse en España a norma que regula a elaboración, comercialización e importación de produtos alimenticios e ingredientes alimentarios tratados con radiacións ionizantes. A nova regulación está en vigor desde o pasado 6 de abril de 2001 e incorpora ao dereito español as Directivas mencionadas (marco e de aplicación de 1999), aínda que cun certo atraso, pois as normas comunitarias establecían como data límite paira a súa adaptación o 20 de setembro de 2000. A finalidade de ambas as Directivas respondía a unha pretensión armonizadora da Unión Europea paira este tipo de tratamento nos produtos alimenticios que, en ningún caso, pode superar os límites requiridos de protección da saúde humana nin ser sustitutivo das medidas hixiénicas, sanitarias ou de prácticas correctas de elaboración ou cultivo.

A norma aprobada ten por obxecto establecer os principios xerais paira a elaboración, comercialización e importación de produtos alimenticios e ingredientes alimentarios, tratados con radiacións ionizantes, así como a instrumentación do seu control. A tales efectos, concrétanse nunha lista (Anexo IV) os produtos alimenticios que poden tratarse con radiacións ionizantes, establecendo as fontes de radiación e as doses máximas autorizadas ás que poden someterse. A norma comentada, no momento da súa aprobación, unicamente permite este tipo de tratamento paira as herbas aromáticas secas, especias e condimentos vexetais, paira os que se establece un valor máximo da dose total media de radiación absorbida de 10 KGy (kiloGray).

A lista non é pechada xa que a norma prevé un procedemento de solicitude paira a inclusión de novos produtos alimenticios paira este tipo de tratamento. A norma limítase a recoller a lista positiva comunitaria aprobada a escala europea pola Directiva de aplicación. A autorización da irradiación de produtos alimenticios só poderá outorgarse si está xustificada e é necesaria desde o punto de vista tecnolóxico, non presenta riscos paira a saúde, supón un beneficio paira o consumidor e non se utiliza como substituto das medidas de hixiene e sanitarias nin de procedementos de fabricación ou agrícolas correctos.

A irradiación de produtos alimenticios unicamente poderase utilizar paira a redución dos riscos de enfermidades causadas por estes produtos mediante a destrución dos organismos patógenos, a redución da deterioración dos produtos alimenticios, freando ou detendo o proceso de descomposición e destruíndo os organismos responsables de devandito proceso, a redución da perda de produtos alimenticios debida a procesos de maduración prematura, germinación ou aparición de brotes e paira a eliminación, nos produtos alimenticios, dos organismos nocivos paira as plantas e os produtos vexetais.

A norma optou por informar de forma ampla ao consumidor ou destinatario final sobre a procedencia de alimentos que foron tratados con radiacións ionizantes, establecendo medidas específicas que deben aplicarse tanto aos produtos destinados ao consumidor final como a colectividades. Neste último caso e, polo que respecta aos produtos envasados, a etiqueta deberá mencionar a expresión “irradiado” ou “tratado con radiación ionizante”. A utilización de produtos irradiados como ingredientes dun produto alimenticio elaborado e envasado require que na lista de ingredientes da etiqueta inclúase a mención de referencia xunto á denominación do ingrediente, mesmo se constitúe menos do 25 % do produto final.

Paira os produtos que se venden a granel, a citada mención deberá figurar xunto coa denominación do produto nun cartel ou nun letreiro colocado encima ou á beira do recipiente que os conteña. Iso tamén é aplicable paira o caso de que un produto final a granel inclúa como ingrediente un produto irradiado. A norma pretendeu ofrecer una información transparente e adecuada ao consumidor na súa elección deste tipo de produtos. A información, sempre que se cumpra estritamente coa norma aprobada, recibiraa unicamente o consumidor final que realiza directamente a compra, especialmente no que se refire aos produtos a granel. Os destinatarios finais pertencentes a colectividades recibirán a información nos algúns casos por parte de quen lles fornecen os produtos.

No caso de produtos que non son destinados ao consumidor final ou a colectividades, a norma tamén establece requisitos específicos de etiquetaxe. A mención de “irradiado” ou “tratado con radiación ionizante” deberá indicarse tanto no caso dos produtos como no dos ingredientes incluídos nun produto non irradiado. Tamén deberá mencionarse a identidade e a dirección postal da instalación que practique a irradiación ou o número de referencia da mesma. O deber de información sobre o tratamento aplicado compleméntase co deber de documentación: a mención de que se efectuou o tratamento deberá figurar, en todos os casos, nos documentos que acompañen ou se refiran aos produtos alimenticios irradiados.

As obrigacións comentadas, con todo, non serán de aplicación paira produtos alimenticios irradiados que se preparen paira pacientes que deban recibir una alimentación esterilizada baixo control médico. Tampouco se aplicará naqueles produtos alimenticios irradiados con radiacións ionizantes procedentes de aparellos de medición ou de proba, sempre que a dose absorbida non pase 0,01 Gy (no caso dos aparellos de medición que utilicen neutróns), e de 0,5 Gy nos demais casos, e sempre que a enerxía de radiación máxima sexa a establecida legalmente.

A única lista de alimentos ou ingredientes alimentarios autorizados paira o tratamento con radiación ionizante na Comunidade Europea é a aprobada pola Directiva 1999/3/CE: “herbas aromáticas secas, especias e condimentos vexetais”. A ampliación da lista destapou a complexidade do asunto a tenor do resultado da consulta enviada pola Comisión ás organizacións de consumidores e aos sectores industriais en setembro de 2000 sobre que produtos alimenticios deberían autorizarse paira o tratamento por irradiación na Comunidade Europea.

Neste sentido, adoptouse una postura de cautela e o inicio dun amplo debate paira a aprobación da lista de produtos alimenticios que poden ser tratados por radiacións ionizantes. As organizacións de consumidores foron moi críticas, cuestionándose o beneficio e a necesidade da irradiación, avogando pola aplicación correcta das boas prácticas de hixiene ou, no seu caso, pola aplicación restrinxida. O sector encargado da irradiación pronunciouse claramente a favor da autorización paira todos os produtos que reciban un ditame favorable por parte do Comité Científico da Alimentación Humana.

Os principais argumentos baséanse en que a comunidade científica considera a irradiación de alimentos como segura e que, ademais, contribúe a aumentar a protección do consumidor destruíndo organismos patógenos nos alimentos. A industria alimentaria e, en particular, os produtores e comerciantes de produtos cárnicos, froitos secos e hortalizas secas, patacas, produtos lácteos, copos de cereais e té, mostráronse en contra de incluír os seus produtos na lista. Esta posición fundaméntase no efecto negativo que iso tería paira os seus produtos, na desconfianza actual do consumidor fronte a estes métodos e na necesidade de dar prioridade aos sistemas de análises de perigos e puntos de control crítico.

Algúns Estados membros, como Francia, Holanda, Bélxica, Italia ou o Reino Unido, teñen autorizado irradiar toda una serie de alimentos ou ingredientes alimentarios que van máis aló da categoría aprobada pola Directiva. Francia é o Estado membro con máis produtos autorizados, entre os que se inclúe cebola, allo, hortalizas secas e froitos secos, copos e xermes de cereais paira produtos lácteos, fariña de arroz, goma arábiga, aves de curral, carne de pito recuperada mecanicamente, menudillos de pito, ancas de ra conxeladas, clara de ovo, caseína e caseinatos, así como gambas conxeladas, peladas ou ben decapitadas, entre outros. No Reino Unido están autorizados, entre outros, as hortalizas e legumes, as froitas (incluídos os fungos, o tomate e o ruibarbo), as aves de curral (aves domésticas, gansos, patos, pintadas, pombas, paspallás e pavos), e os peixes e mariscos (incluídos anguías, crustáceos e moluscos).

Entre as opcións que se expuñan tras a consulta paira redactar a proposta de lista de alimentos e ingredientes alimentarios mencionábase que os únicos produtos paira os que se identificou una necesidade clara de inclusión eran as gambas peladas e as ancas de ra, e resultaba inevitable “certa carga microbiana”, dado que se importaban de países tropicais e subtropicales. Outra posición propuña incluír aqueles produtos que son irradiados nalgúns Estados membros en cantidades importantes: herbas aromáticas conxeladas, froitos secos, copos e xermes de cereais, menudillos de pito, clara de ovo, goma arábiga (aditivo), gambas peladas e ancas de ra. A última opción, en base á polémica xurdida, consideraba á concisa lista aprobada en 1999 como completa.

A situación, por tanto, queda pendente e o grao de confianza do consumidor vai resultar decisivo na solución final. A base normativa estableceuse e impuxéronse, paira o seu cumprimento, certas condicións que deben cumprirse estritamente paira protexer a saúde e a seguridade dos consumidores. De momento, a información é o mellor instrumento co que conta o consumidor paira exercer e esixir o seu dereito á seguridade alimentaria.