Bioenergía e seguridade alimentaria

A seguridade alimentaria, segundo a propia FAO, ten catro dimensións en relación coa bioenergía: dispoñibilidade, acceso, estabilidade e utilización. Actualmente son frecuentes os encontros e foros abertos paira o estudo e a reflexión das consecuencias da produción de bioenergía na seguridade alimentaria, tanto con respecto aos aspectos positivos como negativos. A preocupación é moito máis crecente naqueles países que están a experimentar máis directamente as súas consecuencias directas ou que emerxen como novos produtores de materia prima paira estes novos recursos enerxéticos.

A seguridade alimentaria, segundo a FAO, é un factor de mínimos paira a subsistencia da especie humana. O desenvolvemento da produción de bioenergía no planeta non está exento de certos riscos paira a poboación máis desfavorecida que subsiste nun ambiente rural da agricultura. Os efectos negativos da bioenergía deberían minimizarse ao máximo paira evitar atentados contra os dereitos básicos das persoas.

Segundo datos que expoñen as propias organizacións internacionais, ao redor do 70% dos 854 millóns de persoas que sofren fame no mundo vive en zonas rurais e subsisten da agricultura, a miúdo concentradas en rexións particularmente expostas á degradación do medio ambiente e o cambio climático. Uns 820 millóns destas persoas viven nos países en desenvolvemento, 25 millóns nos países en transición e 9 millóns nos países industrializados.

Os elevados prezos do petróleo e a crecente preocupación en relación coa seguridade enerxética e o cambio climático mundial levaron a varios países a buscar fontes alternativas de enerxía e a ofrecer incentivos paira incrementar o uso de fontes renovables de enerxía, incluída a bioenergía. Os expertos internacionais que están a analizar a situación consideran que a bioenergía presenta tantas oportunidades como riscos respecto de cada una das catro dimensións da seguridade alimentaria. Aseguran que as implicacións da bioenergía paira a seguridade alimentaria dependerán da escala e o tipo de sistema que se considere, a estrutura dos mercados de produtos e enerxía e as decisións en materia de políticas agrícolas, enerxéticas, ambientais e comerciais.

Non perden oportunidade paira expresar a súa preocupación ante os rápidos cambios tecnolóxicos que se están producindo no sector da bioenergía, que representan outra gran fonte de incerteza en relación coa seguridade alimentaria. No sector bioenergético o segmento que está a experimentar un maior crecemento é o dos biocombustibles líquidos, que se producen fundamentalmente a base de cultivos agrícolas que tamén son utilizados paira a alimentación e os pensos. Neste sentido, a repercusión na seguridade alimentaria é directa, dado os efectos que iso ten sobre os prezos dos produtos básicos.

Os efectos paira a seguridade alimentaria poden ser positivos ou negativos dependendo da tecnoloxía e da elasticidade de substitución entre a materia prima utilizada paira a produción de enerxía e alimentos. Os expertos creen que a transición da utilización tradicional de bioenergía a servizos enerxéticos modernos, derivados da biomasa ou doutras fontes enerxéticas, poden ter implicacións positivas paira a seguridade alimentaria da maioría das persoas afectadas.

Como antecedente máis inmediato podemos ilustrar o sucedido en México a finais de 2006 e principios de 2007, como expón o informe da FAO de 2007. O feito é que o prezo interno de produtos alimenticios derivados do millo (que se usa como ingrediente principal da dieta mexicana) aumentou considerablemente como consecuencia dun incremento dos prezos internacionais do millo. A situación afectou de forma grave á poboación que utilizaba o millo nunha maior proporción e que dispuña de máis baixos recursos económicos.

A pesar de que México era autosuficiente con respecto á produción de millo a comezos da década dos 80, coa aplicación de tratados de libre comercio, políticas desfavorables ao sector agrario mexicano e a subsidios a produtores estadounidenses, pasou a ser importador de gran parte do seu consumo de millo: aproximadamente o 30% do millo amarelo e o 25% do millo branco proveñen de Estados Unidos.

As consecuencias prexudiciais viñeron cando o índice do prezo do millo a nivel mundial aumentou un 31% entre xullo de 2006 e xuño de 2007. Entre as causas deste aumento atópase a caída da colleita estadounidense debido á seca, pero tamén na maior demanda de millo paira a produción de etanol. Como dato significativo cabe expor que a demanda paira producir etanol en Estados Unidos pasou de 25 millóns de toneladas paira o 2003, a preto de 54 millóns de toneladas paira o 2007 (20% da produción interna). O aumento do prezo do millo levou a produtores gandeiros a buscar forraxes alternativas, o que impulsou tamén o prezo doutros grans.

A propia FAO preparou una Plataforma Internacional de Bioenergía (IBEP) paira ofrecer os nexos decisivos e facilitar a transición cara a un futuro de enerxía sustentable, axustando os beneficios locais cos mundiais e tendo en conta o benestar das futuras xeracións. Con todo, son conscientes de que é necesario máis investigación e asistencia técnica nestas áreas aproveitando o potencial paira maximizar as oportunidades derivadas da produción de bioenergía e minimizar as regas de afectar negativamente a seguridade alimentaria.

Aínda que é certo que nos últimos tres decenios, a bioenergía foi parte integral do labor da FAO, non foi até datas recentes cando puxo en marcha un proceso paira entregar políticas directas e asistencia técnica no campo aos países membros, mobilizando a súa experiencia interdisciplinaria en cuestións de bioenergía, que van desde consideracións de agronomía, uso da terra, xénero, tecnoloxía, industria e medio ambiente. A primeira consulta técnica, celebrada en Roma entre o 16 e o 18 de abril de 2007, contribuíu a entender mellor a forma en que os sectores da bioenergía poden representar tantos riscos como oportunidades paira a seguridade alimentaria. Houbo consenso xeral en que aínda que o desenvolvemento da enerxía podería comprometer a seguridade alimentaria e producir danos ambientais, tamén pode ser una forza positiva que contribúa a dar maior benestar á poboación rural de todo o mundo, en particular se os gobernos e a sociedade civil fanse cargo dos aspectos ambientais e da seguridade alimentaria.

A bioenergía prodúcese, segundo un informe elaborado pola FAO, a partir de diversos combustibles biolóxicos, e estes prodúcense directa ou indirectamente con biomasa, como a leña, carbón, etanol, biodiesel ou biogas (metano). A biomasa é un material de orixe biolóxica (salvo o material fósil incrustado nas formacións xeolóxicas) como os cultivos enerxéticos, os refugallos e subproductos agrícolas e forestais, o abono e a biomasa microbiana.

A bioenergía inclúe toda a dendroenergía e todos os recursos agroenergéticos (leña, carbón, residuos forestais, licor negro e calquera outro tipo de enerxía obtida das árbores). Os recursos agroenergéticos son cultivos especialmente cultivados paira obter enerxía, como a cana de azucre, a yuca, a remolacha, o sorgo doce, o millo, a palma de aceite, a colza e outras sementes oleaginosas, así como diversos tipos de pastos. Outros recursos agroenergéticos son os subproductos agrícolas como a palla, follas, talos, cascas, vainas, o estiércol e os excrementos das aves de curral, así como outros subproductos da matanza e da elaboración de alimentos e produtos agrícolas.

O informe recoñece que a bioenergía podería ofrecer oportunidades positivas paira contribuír a un maior benestar da poboación rural pero tamén advirte que algúns tipos de desenvolvemento da bioenergía poderían comprometer a seguridade alimentaria e producir danos ambientais. O sector requirirá que os gobernos presten especial atención ás cuestións ambientais e á seguridade alimentaria. A previsión inmediata é que os principais produtores como Brasil, EEUU, a UE e Canadá reduzan a exportación de produtos alimentarios básicos (cereais ou sementes oleaginosas) ou que incrementen as importacións de biocombustibles, ou ambas as cousas. Ademais, o acelerado desenvolvemento dos biocombustibles líquidos paira o transporte pode producir os maiores efectos inmediatos na seguridade alimentaria.

Outra das problemáticas está relacionada coa subida de prezos dos alimentos pola competencia por máis terras agrícolas e recursos hídricos dirixidos á produción de biocombustibles. E é que co paso do tempo, a situación podería ser máis grave nos países importadores de alimentos e enerxía. As posibles consecuencias do aumento da produción e a demanda de bioenergía na seguridade alimentaria foi tratado na Nota teórica sobre seguridade alimentaria, que é o documento preparado na Primeira consulta técnica da FAO sobre bioenergía e seguridade alimentaria.

Nestes momentos, o máis importante paira todas as partes implicadas neste proceso é entender as repercusións positivas e negativas que os proxectos de biomasa e bioenergía poden producir na seguridade alimentaria.