O consumidor precisa de normas e medios eficaces para a defensa dos seus intereses e a protección da súa dereitos fronte á fraude alimentaria. O control legal daquelas condutas fraudulentas no ámbito alimentario precisa de corpos policiais especializados e adaptados á realidade social, económica e tecnolóxica dos nosos días.
A pesar dos avances tecnolóxicos, científicos, xurídicos e formativos desenvolvidos durante o século XX no ámbito alimentario, seguen producíndose certo número de intoxicacións alimentarias, así como de condutas fraudulentas que poden atentar contra a saúde dos consumidores.
Os últimos datos achegados por un estudo rigoroso realizado pola Axencia Francesa de Seguridade Alimentaria, en colaboración cun grupo de expertos dun instituto privado de investigadores, e que se deu a coñecer hai apenas dous meses, conclúen que en Francia se producen anualmente entre 240.000 e 270.000 intoxicacións alimentarias. Ademais destaca que o número de falecidos por estas intoxicacións está entre as 228 e as 691 persoas ao ano, en especial, anciáns, nenos e persoas co sistema inmunológico debilitado.
O consumidor está cada vez máis afastado da selección e preparación dos alimentos, polo que depende para o seu abastecemento da complexa industria agroalimentaria. Unha situación que en determinadas circunstancias levou una certa desconfianza do público consumidor que se estendeu non só cara a aqueles suxeitos que interveñen en toda a cadea alimentaria, senón tamén cara aos poderes públicos, encargados de controlar que os alimentos sexan seguros. A cuestión máis preocupante non é outra que a aparición de novos riscos, aínda pouco coñecidos para a ciencia, e que como no caso das “vacas tolas” teñen un período de incubación de ata 30 anos, cuxa natureza os fan incompatibles con calquera protección legal actual.
Hai apenas un século
A finais do século XIX, a sociedade do momento, a través das súas institucións, toma conciencia de que as fraudes alimentarias son unha agresión e un perigo grave cara á saúde pública. Será a partir de entón cando se adopta a decisión de controlar a adulteración e a toxicidade dos alimentos a través de determinados órganos, controlados inicialmente pola administración. É tamén a época na que a industria agrícola, gandeira e alimentaria conta con avanzadas técnicas que permiten ofrecer ao mercado novos alimentos, que se distinguen polo seu poder nutritivo, unha maior conservación, diferentes sabores e cores, e por outras características ata entón descoñecidas.
A nova situación expuña a necesidade de incrementar e tecnificar o control dos alimentos, ao amparo dun novo marco xurídico, no que tiñan cabida as patentes, os laboratorios, as autorizacións e a especialización de determinados funcionarios na persecución de determinado tipo de condutas. A situación iníciase, como era de esperar, nos países máis desenvolvidos, cuxo principal obxectivo era controlar os efectos sanitarios dos alimentos industriais, estandarizando as súas composicións e características, e establecendo pautas de control e seguimento da súa produción e do seu consumo.
A principios de século, xurdiu en EE.UU. a necesidade de denunciar publicamente determinadas prácticas fraudulentas sobre alimentos. A primeira denuncia produciuse en 1905, e durante os anos posteriores foron múltiples as accións desde os medios de comunicación que puñan en alerta aos consumidores sobre determinadas prácticas industriais. Unha das situacións que máis repercusión social tivo foi aquela que daba conta da falta de hixiene en matadoiros e de determinadas prácticas con respecto ás ratas que aparecían nos locais, e que, tras morrer envelenadas, eran picadas como unha carne máis. A cuestión denunciada foi de tal índole, e as denuncias tan continuadas, que todo iso determinou a creación da Axencia Federal para o Control dos Alimentos e os Medicamentos, a coñecida FDA (Food and Drug Administration). Tras a súa creación apareceron as asociacións de consumidores e sectoriais que teñen como obxectivo controlar o sector alimentario e garantir a calidade dos alimentos. A intervención da administración en materia alimentaria foi entón considerada como esencial para a protección dos dereitos do consumidor. Xa en pleno século XX nace a protección da saúde publica; a coordinación das administracións de Agricultura, Sanidade e Consumo; o inicio da etiquetaxe normalizada, datos de composición e información cara ao consumidor, así como un marco xurídico adecuado aos seus intereses e a declaración dos seus dereitos fundamentais. Debemos esperar ata os anos 40 e 50 para observar que o sector alimentario ten xa unha clara entidade xurídica, e ata a década dos 60 para que se produzan as primeiras manifestacións institucionais en EE.UU. e en Europa sobre a necesidade de protexer aos consumidores, cuxos intereses non estaban representados de igual modo que os dos produtores.A vía penal
A persecución daquelas condutas delituosas que atentan contra a saúde dos consumidores sempre estivo presente nos textos da nosa lexislación penal, aínda que se incorporaron novas modalidades por adaptación ás necesidades de cada momento. Unha das máis soadas foi a que se produciu en 1983 tras os feitos motivados pola “síndrome tóxica”. Esta situación evidenciou o que a voces viña denunciándose pola maior parte de expertos: a deficiente protección penal do consumidor no ámbito da fraude de alimentos.
A situación téntase emendar mediante unha intervención administrativa exhaustiva pola que se establece un marco legal no que se regulan todos os requisitos de seguridade e hixiene dos alimentos, presentación, etiquetaxe, publicidade, comercialización e envasado, entre outros aspectos. A pesar da armonización lexislativa que está a operar na UE, o ámbito penal presenta diferenzas substanciais entre os diversos estados membros. Así por exemplo, mentres en España prefírese a regulación deste tipo de condutas a través do Código Penal, en Alemaña e Portugal, óptase por leis especiais para determinados delitos. Algúns deles consideran delito condutas fraudulentas que para outros son meros ilícitos administrativos. O que está claro é que a armonización non opera no ámbito penal que protexe os intereses e os dereitos fundamentais dos consumidores.Unidades especiais contra a fraude
En España existen corpos policiais que se especializaron na loita contra a fraude alimentaria. O SEPRONA (Servizo de Protección da Natureza), dependente da Dirección Xeral da Garda Civil, actuou contundentemente no ámbito das leis sanitarias, e en campos relacionados coa alimentación humana, alimentación animal e uso de praguicidas. A actividade deste servizo especial é intensa, segundo acreditan os seus informes.
En liñas xerais, destacan que durante o ano 2002, o número de intervencións practicadas por infracción das leis sanitarias alcanzou as 30.112: 22.545 foron no ámbito da sanidade animal; un total de 2.730 no ámbito da sanidade vexetal; e 4.837 en materia de calidade alimentaria. A maior parte delas acabaron na instrución de expedientes sancionadores, e unha proporción moito máis pequena, en delito (41, en materia de sanidade animal; 13, en materia de sanidade vexetal; e 28, en materia de calidade alimentaria). A nivel máis particular, e polo que respecta ás sustancias e produtos prohibidos, expoñen nun informe especial sobre “Loita contra a fraude alimentaria” que en marzo de 2000 o SEPRONA puxo en marcha unha operación encamiñada a erradicar os produtos prohibidos empregados tanto na alimentación humana como na animal, así como no emprego ilegal de produtos fitosanitarios.Destacan que as cuestións máis habituais que foron denunciadas tiveron que ver coa comercialización de todo tipo de alimentos que carecían do rexistro sanitario; a venda ambulante; o uso fraudulento de etiquetas nos alimentos; a expedición de medicamentos veterinarios sen receita, caducados, non autorizados e fóra dos dispensarios habilitados; a falta de licenza de apertura de establecementos de venda de produtos fitosanitarios, a dispensación destes produtos sen estar rexistrados e a non tenencia do libro oficial de movementos de praguicidas.
Con motivo destas pescudas efectuaron un total de 17.452 inspeccións en todo o territorio nacional, dando como resultado 12.819 infraccións administrativas, e 48 penais, polas que foron detidas 28 persoas. Os produtos fraudulentos descubertos con algunha deficiencia foron múltiples e variados. No ámbito da alimentación humana destacan 28.386 ducias de ovos; 246.930 kg de legumes; 54.832 kg. de xamóns, chourizos, salchichones e lombos; 3.256 kg. de peixes e mariscos; 38.039 kg. de froitos secos; 7.720 kg. de carne de vacún; 10.050 kg. de edulcorante; 3.215 litros de bebidas refrescantes e 3.870 kg. de anís. O SEPRONA deixa constancia das queixas recibidas desde determinados sectores industriais polos servizos e inspeccións realizados, ao considerar estas empresas que estes non entraban no ámbito das competencias do organismo policial.
