Dereito á alimentación

Os expertos aclaran que o dereito á alimentación é poder alimentarse uno mesmo de forma digna e autónoma, máis que o dereito a ser alimentado. O sentido da definición parece que perde o enfoque tradicional «asistencialista» destinado a paliar a fame no mundo de maneira permanente. O recoñecemento internacional en xeral, e o dos gobernos en particular, abre as portas a un maior compromiso no seu defensa, que debe ser respectado, protexido e exercitado, en primeiro lugar, por todas as autoridades públicas e, en segundo lugar, polos consumidores, aínda que non sufran inseguridade alimentaria.

Con todo, e a piques de celebrarse o 60º aniversario da Declaración Universal dos Dereitos Humanos, a FAO recoñece que o dereito á alimentación pasou a un segundo plano nas axendas políticas e paira a opinión pública. Ademais, lembra que a sétima parte da poboación mundial sofre una grave inseguridade alimentaria pola imposibilidade de acceder aos alimentos. O traballo iniciado pola organización desde o Cume Mundial da Alimentación de 1996 consiste en que os gobernos e comunidades de todo o mundo recoñezan este dereito humano básico.

Os últimos avances sobre a materia no seo da FAO consistiron na aprobación en 2004 das Directrices Voluntarias en apoio da realización progresiva do dereito a unha alimentación adecuada no contexto da seguridade alimentaria nacional. O dereito á alimentación tivo, e ten, diferentes enfoques que van máis aló das directrices emanadas da FAO. No ámbito máis local, a UE trata de realizar os Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio, que consisten en reducir á metade a pobreza e a fame no mundo de aquí a 2015.

Desde todos os lugares do planeta alzáronse voces críticas de expertos e de organizacións non gobernamentais contra os métodos e políticas que denominan a fame e que, segundo eles, levan a cabo organizacións internacionais como a Organización Mundial do Comercio (OMC) ou a UE a través da Política Agraria Común (PAC). O que non é de recibo, e de xeito evidente resulta paradoxal, como así se deduce de certos informes emitidos durante a campaña Dereito á Alimentación: Urxente, é que o 75 % dos afectados pola fame sexan pequenos agricultores, pescadores e pastores.

O dereito humano á alimentación non é novo e estableceuse sobre o papel en numerosos tratados ou outros instrumentos internacionais, incluídos a Declaración Universal de Dereitos Humanos (1948), o Pacto Internacional de Dereitos Económicos, Sociais e Culturais (PIDESC, 1966) e a Convención sobre os dereitos do neno (1989). Na actualidade, a FAO considera que o enfoque baseado nos dereitos é un instrumento crave paira a consecución dos Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio acordados a nivel internacional, e especialmente o dereito á alimentación paira reducir a fame á metade en 2015.

A FAO editou en 2006 una guía práctica paira a aplicación adecuada das Directrices Voluntarias en apoio da realización progresiva do dereito a unha alimentación adecuada no contexto da seguridade alimentaria nacional. As directrices que establecen son recomendacións que a FAO realiza paira axudar aos gobernos a aplicar o dereito á alimentación nos seus países paira erradicar a fame. O principio é que a alimentación adecuada de calquera persoa constitúe un dereito humano a respectar polos estados e require «a dispoñibilidade de alimentos en cantidade e calidade suficientes paira satisfacer as necesidades alimentarias dos individuos, sen sustancias nocivas, e aceptables paira una cultura determinada; a accesibilidade deses alimentos en formas que sexan sustentables e que non dificulten o goce doutros dereitos humanos».

O enfoque da seguridade alimentaria dado pola FAO baseado nos dereitos e, máis concretamente, no dereito á alimentación, obriga no ámbito legal aos gobernos a actuar de maneira que todas as persoas non só non pasen fame senón que poidan producir ou procurarse, de forma plenamente acorde coa súa dignidade humana, alimentos adecuados paira una vida activa e sa.

Neste sentido, as administracións públicas teñen a obrigación de respectar, protexer e facer efectivo o dereito á alimentación con todos os seus medios, permitindo e favorecendo o acceso dos cidadáns a unha alimentación adecuada, e establecendo as medidas necesarias para que as persoas logren a autosuficiencia alimentaria, garantindo o acceso aos alimentos cando iso non sexa posible.

Con todo, para que toda persoa sexa titular de dereitos e estea plenamente lexitimada paira esixir que o goberno cumpra ditas obrigacións, debe dotarse aos estados dun marco xurídico adecuado para que os cidadáns dispoñan de accións eficaces ante o incumprimento dos seus dereitos fundamentais. Non só é importante que oficialmente se recoñeza a todas as persoas como titulares de dereitos, senón tamén que as persoas se consideren a si mesmas como talles e sexan capaces de actuar en consecuencia.

Aínda son poucos os países que no ámbito mundial mencionan o dereito á alimentación nas súas cartas magnas ou constitucións, pois a cifra tan só é de algo máis de 20 países. Algúns dos que se adiantaron a facelo son países en desenvolvemento ou cun número importante de persoas pobres e que teñen dificultades paira acceder aos alimentos básicos. O dereito á alimentación foi recoñecido nos textos fundamentais de Brasil e Sudáfrica, e a través da interpretación dos xuíces, en países como a India, entre outros.

Aínda que ben é certo que a maioría de países son parte de Acordos ou Tratados internacionais que recoñecen de forma expresa ou tácita o dereito á alimentación. Así, os 153 estados do Pacto Internacional de Dereitos Económicos, Sociais e Culturais teñen a obrigación de garantir que a súa lexislación nacional respecte, protexa e faga efectivo o dereito á alimentación.

Os documentos da FAO insisten en que só a través de una xustiza efectiva, institucións fidedignas e un sistema xurídico orientado cara ao dereito humano á alimentación, os titulares de dereitos poderán facer responder aos obrigados a garantir a súa seguridade alimentaria. O dereito á alimentación non se pode facer realidade no ámbito nacional se os titulares de dereitos non poden esixir responsabilidades dos titulares de obrigacións. Na actualidade, a FAO está a axudar a diferentes gobernos de todo o mundo a incorporar este marco lexislativo.

Ademais, una norma fundamental precisa una normativa especial sobre o dereito á alimentación que estableza obrigacións da administración pública e un marco efectivo de responsabilidades ás institucións en caso de incumprimento. O primeiro país de América Latina en incorporar ao seu ordenamento xurídico a Lei de Seguridade Alimentaria e Nutricional foi Guatemala en 2005. A lei foi deseñada conxuntamente polo goberno guatemalteco, a sociedade civil e as Nacións Unidas, e define a seguridade alimentaria como un dereito de todos os cidadáns. E as experiencias nacionais van continuar, pois o debate político e as propostas organizativas xa están presentes en moitos países. Noutras zonas do planeta, como en Indonesia, o dereito á alimentación representa a base do marco legal paira a seguridade alimentaria.