A Autoridade Europea de Seguridade Alimentaria (EFSA) acaba de publicar un informe no que recomenda realizar unha mostraxe continua e aleatoria dun número suficiente de mostras de alimentos. Desta maneira preténdese asegurar, no futuro, unha avaliación máis precisa da presenza de dioxinas e outras sustancias relacionadas en alimentos e pensos. A razón é que, tras un estudo realizado sobre 7.000 mostras recollidas en 21 países da Unión Europea entre 1999 e 2008, non se detecta unha clara tendencia nin en canto á súa presenza nos diferentes alimentos nin en canto aos niveis detectados. Aínda que nalgunhas categorías de alimentos rexistrouse un aumento, noutras, a presenza descendeu.
O dato que máis transcendeu do informe realizado pola Unidade de Recompilación de Datos e Exposición, a petición da Comisión Europea, reflicte que un 8% do total das mostras analizadas supera os niveis máximos permitidos pola normativa comunitaria. Esta cifra podería deberse a que no período de estudo recolléronse datos correspondentes a mostraxes recompiladas durante episodios ocasionais de contaminación. Por tanto, as mostras non son do todo aleatorias. Ademais, debido ao descoñecemento de cantas se tomaron, non poden extrapolarse como conclusións absolutas. Debe terse en conta tamén que esta porcentaxe varía segundo o grupo de alimentos. Os niveis máis altos de dioxinas e bifenilos policlorados (PCB) relacionáronse con alimentos con elevado contido en graxas, como fígado animal e produtos derivados. Os niveis medios máis altos en relación co peso total do produto detectáronse no fígado de peixe e nos seus derivados. En canto aos pensos, os niveis medios máis altos rexistráronse no aceite de peixe.
Toxicidade das dioxinas
As dioxinas son contaminantes ambientais que pertencen a un grupo de compostos químicos perigosos para a saúde humana polo seu elevado potencial tóxico. Forman parte dos chamados contaminantes orgánicos persistentes (COP). O termo dioxinas utilízase na maioría dos casos para referirse a toda unha familia de compostos relacionados desde o punto de vista químico. Engloba algunhas sustancias similares como os PCB, con parecidas propiedades tóxicas. Aínda que se identificaron máis de 400 compostos químicos relacionados, só uns 30 teñen unha toxicidade importante, entre eles, a dioxina ou TCDD (segundo a súa abreviatura química) é a máis tóxica.
As dioxinas acumúlanse na cadea alimentaria, sobre todo, nas graxas animais
A exposición crónica a estas sustancias relacionouse co desenvolvemento de diversos tipos de cancro, mentres que exposicións breves causan, sobre todo, alteracións cutáneas e hepáticas. Unha exposición prolongada a niveis altos pode ocasionar graves efectos adversos na saúde humana e afecta a diversos órganos e sistemas. Unha vez no organismo, estas sustancias persisten nel debido á súa estabilidade química e á súa fixación no tecido onde se almacenan. Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS), calcúlase que poden permanecer no corpo humano entre 7 e 11 anos. No ambiente, tenden a acumularse na cadea alimentaria e áchanse en pequenas cantidades en moitos alimentos. Canto máis arriba estea un animal nesta cadea, maior será a súa concentración en dioxinas, sobre todo, na súa graxa.
As dioxinas xéranse, na súa maioría, en procesos de combustión, tanto artificial (incineración de lixos), como natural (incendios forestais ou erupciones volcánicas). Tamén son subproductos non desexados dalgúns procesos industriais como fundiciones, fabricación de certos praguicidas ou herbicidas, ou branqueo de pasta de papel con cloro. Con todo, segundo establece a OMS, a súa principal fonte de liberación ao medio ambiente é a combustión incompleta das incineradoras de lixos (residuos sólidos e hospitalarios). Os almacenamentos prolongados de grandes depósitos de certos aceites industriais de refugallo poden tamén liberar dioxinas ao medio ambiente, polo que deben extremarse as precaucións.
Aínda que a súa formación é local, a distribución no medio ambiente é global, xa que se acha en case todos os medios de todo o mundo. Na UE, os esforzos coordinados de diversos organismos conseguiron que os seus niveis diminuísen desde 1970. Con todo, a súa presenza preocupa aínda debido, sobre todo, á súa acumulación na cadea alimentaria, en especial nas graxas animais. En 2002, a Comisión Europea prescribiu unha lista de accións para reducir as dioxinas e sustancias relacionadas como PCB e, máis tarde, estableceu a necesidade de avaliar o seu nivel mediante unha mostraxe nos Estados membros.
Reducir a exposición
A OMS estima que ao redor do 90% da exposición humana ás dioxinas procede dos alimentos ricos en graxas, como carnes, lácteos, peixes e mariscos, polo que resulta de vital importancia a súa protección. Este organismo insiste en que é fundamental implantar medidas na orixe para evitar a súa emisión ao medio ambiente. Tamén determina que é necesario evitar a contaminación secundaria dos alimentos na cadea alimentaria. As boas prácticas e os estritos controis durante a produción, procesamiento, distribución e venda de alimentos son esenciais para que estes sexan inocuos. Uns eficaces sistemas de vixilancia de contaminación, así como os posteriores plans de actuación, resultan tamén de especial relevancia para preservar a saúde pública en canto a estes compostos contaminantes.
Algúns dos incidentes detectados en alimentos e relacionados coa presenza de dioxinas nos últimos anos son:
- Unión Europea, 2007. A través da goma guar, un aditivo alimentario procedente da India e utilizado como espesante, que estaba contaminado cun praguicida que contiña dioxina.
- Países Baixos, 2006. Pensos con dioxinas procedentes de graxa contaminada usada na súa produción.
- Países Baixos, 2004. Leite contaminado con elevados niveis de dioxinas, cuxo orixe estaba nunha arxila utilizada na elaboración de pensos.
- Aves e ovos de curral procedentes de Bélxica, 1999. Máis tarde detectáronse outros alimentos de orixe animal contaminados con dioxinas a través de pensos contaminados, á súa vez, con aceite industrial que se eliminou de forma ilegal.
- Alemaña, 1998. Leite contaminado cun penso elaborado con pulpa de cítricos importada de Brasil. Prohibiuse a importación do produto en toda a UE por mor deste suceso.
- Estados Unidos, 1997. Pitos e ovos contaminados a través dos pensos utilizados e que contiñan unha arxila denominada bentonita. Non se vinculou a mina de extracción con ningún foco contaminante artificial, polo que se concluíu que a contaminación da arxila causárana fontes naturais, con probabilidade, un incendio prehistórico.
En 2006, a Comisión estableceu os niveis máximos de dioxinas e PCB similares a dioxinas en alimentos da UE mediante o Regulamento (CE) 199/2006. Como curiosidade, esta normativa autoriza a Suecia e Finlandia durante un período transitorio, que finalizará o 31 de decembro de 2011, a comercializar salmón e outros peixes procedentes do Báltico e consumidos no seu territorio con niveis superiores, sempre que se informe ao consumidor e déanse as recomendacións e restricións pertinentes aos grupos vulnerables. Os contidos de dioxinas e PCB similares a dioxinas en fígado de peixe están regulados desde 2008 nunha regulamentación específica.
