En 2001, os trihalometanos saltaron á portada dos xornais españois. Un estudo independente advertía da súa presenza na auga de billa, resultados que foron corroborados por un segundo estudo no que participou a OCU e o Instituto Nacional de Consumo. Desde entón, intensificouse a súa investigación e a proposta de alternativas paira previr a súa formación. Hermenegildo García Gómez, catedrático de Química Orgánica da Universidade Politécnica de Valencia, propón o uso de técnicas de fotooxidación paira reducir a súa carga na auga de boca. Cando na auga existen os precursores adecuados, a cloración dá lugar á aparición de compostos orgánicos clorados, moitos dos cales teñen poder tóxico e mutagénico, aínda que a altas doses e a longo prazo. É o caso dos trihalometanos (THM), como o cloroformo, que una nova norma obriga a medir na auga da billa e paira os que a súa eliminación obriga a modificar en moitos casos o sistema de tratamento de auga. García Gómez, experto en trihalometanos, admite que o cloro é una garantía de desinfección, pero advirte de que en moitas cidades hai que evitar a precloración e cambiala por un tratamento con carbón activo ou con ozono paira evitar os seus efectos indeseados. Asegura que moitas plantas comezaron a usar dióxido de cloro, co que non se forman trihalometanos, senón outras sustancias igual de indesexables aínda que non estean recollidas na lexislación. García Gómez traballa no desenvolvemento dun método que, mediante luz ultravioleta e oxidantes, evite a precloración.
Non se coñece con exactitude o mecanismo último da súa formación. Hai que ter en conta que na auga aparecen en concentracións de partes por billón (microgramos por litro), e a tan baixa concentración non é fácil demostrar exactamente como se forman. O que se cre é que algunha parte da materia orgánica que arrastra a auga reacciona co cloro que se engade paira desinfectar dando lugar a compostos clorados, como os trihalometanos.
O cloro ataca certas partes da materia orgánica que son propensas a romper. O principal substrato paira a formación de trihalometanos son os ácidos húmicos e fúlvicos, que conteñen estruturas fenólicas. Estes rompen e liberan fenol. Demostrouse que o fenol reacciona co cloro e dá lugar a THM, que son compostos simples dun carbono que conteñen halógenos, principalmente bromo e cloro, e que aparecen na auga. Son sustancias indesexables. Entre eles están bromodiclorometano, bromoformo, cloroformo e o dibromoclorometano.
Os ácidos húmicos e fúlvicos proceden da degradación microbiana e química de carbohidratos e proteínas. A auga, de forma natural, ten ácidos húmicos e fúlvicos, pero a situación complícase porque a actividade humana implica que se engada moita materia orgánica á auga. Por iso, aínda que son coñecidos desde hai un século, só desde a década dos 70 hai interese por medilos e estudalos.
“Moitas plantas potabilizadoras teñen que cambiar o seu tratamento paira diminuír a formación de trihalometanos”Son sustancias indesexables. O cloroformo, que é o trihalometano máis común, usábase como anestésico e como efectos secundarios podía producir cirrosis, cancro e desencadear enfermidades dexenerativas. Os trihalometanos relaciónanse co cancro de vejiga e con danos en fígado e ril, aínda que non se sabe a partir de que dose. Na auga, os trihalometanos están en concentracións ínfimas, de partes por billón, así que non se pode dicir de forma tallante o efecto sobre a saúde, que pode aparecer a longo prazo, tras a inxestión de altas doses de forma continuada e sempre segundo a persoa. O problema non é que sexan tóxicos a baixas doses, senón que toda a poboación está exposta. De aí o interese por controlalos.
Iso é o que se busca. Por iso insístese, ademais, na necesidade de que moitas plantas potabilizadoras teñan que cambiar o seu proceso de tratamento. O clásico é facer una precloración cando a auga chega á planta potabilizadora e outra cando salgue. A segunda é inevitable porque a auga ten que chegar á billa con cloro. O que se busca é evitar a primeira cloración. Así, úsase menos cloro e diminúese a formación de trihalometanos.
Pódese facer pondo filtros de carbón activo á entrada da planta. O carbón activo retén a materia orgánica. Tamén se pode facer con membranas de filtración ou utilizando ozono. Co carbón activo e coas membranas evitas os trihalometanos pero trasladas o problema, porque logo xéranse toneladas de carbón activo e hai que retiralo. Outra posibilidade é utilizar dióxido de cloro, co que se diminúe a formación de trihalometanos, aínda que se forman outros compostos nocivos, como quinonas, cloroquinonas, e cloraminas, tamén indesexables. O que pasa é que non aparecen na lexislación porque estritamente non son trihalometanos, pero moitas veces atopar sustancias novas e ás veces indesexables ao variar os reactivos é só cuestión de buscalas. Hai unhas 40 plantas en España que comezan a usalo porque non hai que cambiar o sistema de tratamento, xa que o dióxido de cloro engádese igual que o cloro libre. Nós desenvolvemos un sistema de fotooxidación que evita a aparición de residuos.
Claro, o cloro é una garantía de desinfección e é necesario. A auga ten que chegar á billa con cloro. Sempre é mellor que existan trihalometanos por exceso de cloro a que apareza una contaminación microbiana por defecto. O ideal é conxugar as dúas cousas. Por iso tentamos evitar a precloración paira reducir o contido de trihalometanos aínda que se siga engadindo cloro paira asegurar a desinfección e asepsia.
Partimos da base de que a natureza tivo sempre un sistema paira depurar a auga no que a luz tivo un papel fundamental. O que facemos é irradiar con lámpadas ultravioletas (que emiten luz invisible ao ollo humano) e pomos na auga reactivos oxidantes, como ozono ou auga oxigenada e ás veces un fotocatalizador. Dunha forma selectiva a oxidación actúa onde ía atacar o cloro e oxida a materia orgánica.
A profesora Mercedes Álvaro e eu fixemos un estudo piloto na planta potabilizadora de Manises (Valencia) na que con este método conseguiamos oxidar a materia orgánica cun fluxo de auga de 500 litros por hora. Hai que aumentar a efectividade porque esa planta funciona normalmente a 3 metros cúbicos por segundo. Temos un proxecto con Augas de Valencia paira aumentar o volume de auga que podemos tratar.
“Sempre é mellor que existan trihalometanos por exceso de cloro a que apareza una contaminación microbiana por defecto”Sabemos que co sistema poderiamos eliminar toda a materia orgánica co que de modo radical eliminaríanse os trihalometanos. O problema é que a auga tería que estar demasiado tempo na planta. É eficaz, pero non é rendible, aínda. Destruír toda a materia orgánica coa fotooxidación viría custar unhas 50 pesetas por metro cúbico; reducir ao 50% o contido en trihalometanos, unhas cinco pesetas por metro cúbico. A vantaxe do noso método de fotooxidación respecto de tratamentos alternativos é que aquí non se xeran residuos. É difícil implantalo porque ningunha cidade quere ser a primeira. Hai métodos parecidos en estudo en Estados Unidos.
Canto máis tempo pasa a auga en contacto co cloro, máis trihalometanos fórmanse na rede porque hai materia orgánica e o cloro segue reaccionando con ela. Hai poucos estudos, pero desde que a auga trátase ata que o consumidor medio abre a billa poden pasar 15 días nunha cidade grande. Así que outra forma paira evitalos é mellorar as redes de distribución.
Cal é a situación dos trihalometanos en España? Ninguén o sabe con certeza. É máis, até fai ben pouco, a lexislación non incluía o seu control na auga de billa, o que dá una idea do descoñecemento xeral da presenza destes compostos nun produto esencial de consumo diario. A situación cambiará a partir de 2004, cando entre en vigor o real decreto aprobado en febreiro pasado e que traspone una directiva europea.
A Organización de Consumidores e Usuarios (OCU), en colaboración co Instituto Nacional de Consumo, analizou en 2002, 100 mostras de auga de 88 cidades españolas paira comprobar a presenza de trihalometanos, ademais de compostos orgánicos volátiles e herbicidas. De acordo cos resultados obtidos, o 30% das cidades supera o nivel de THM establecido pola directiva comunitaria de augas de consumo. A norma establece o máximo permitido en 100 microgramos por litro. O límite establecido pola UE é moi baixo, porque se basea no principio de precaución. Vinte e sete das 100 mostras analizadas pola OCU superaban este límite, das cales sete ían máis aló dos 150 microgramos por litro (tope que permite a UE entre 2004 e 2009).
Entre as cidades con niveis superiores ao permitido pola nova lexislación atópanse Ourense, Benavente, Basauri, Bilbao, Zamora, Valladolid, Ávila, Cáceres, Badaxoz, Don Benito, Cidade Real, Alxeciras, Málaga, Córdoba, Andujar, Palma del Río, Écija, Motril, Garrucha, Lorca, Molina de Segura, Sumidoiro, Murcia, Alacante, Figueres, Xirona, Barcelona, Zaragoza e Tarragona.
García Gómez acerta o mapa aínda sen coñecelo. «As zonas industrializadas como Bilbao e Barcelona e os seus arredores teñen niveis máis altos de trihalometanos. O mesmo ocorre no sueste, Murcia e Alacante, onde a auga de partida é peor que noutras zonas». A causa é que canto peor é a auga de partida, e máis materia orgánica arrastra, máis cloro hai que engadir e maior é a formación de trihalometanos. «Non se poden facer milagres», sinala García Gómez.
“Pódese diminuír a formación de trihalometanos mellorando a rede de distribución”
Este catedrático de Química Orgánica traballa en Valencia, onde non existen de momento grandes problemas e a lexislación cúmprese. “A auga vén de Cuenca, de zonas pouco industrializadas e cúmprese o nivel europeo”. Iso si, asegura que hai días nos que se supera o máximo: “Hai picos, no verán, ou cando houbo choivas fortes, que arrastran cara ao río materia orgánica, nos que se pode ocasionalmente exceder eses valores”.
Outra solución paira mellorar a calidade da auga é subir a toma de auga até zonas menos industrializadas. García Gómez explica a aplicación en Valencia: “O noso grupo de investigación, unhas cinco persoas ademais da doutora Mercedes Álvaro, está a estudar o nivel de redución de trihalometanos que se conseguiría si movemos 30 quilómetros cara á cabeceira do Turia a toma de auga”. Segundo as súas estimacións, esta operación permitiría reducir até un 50% o nivel de trihalometanos.
