Cada vez coñécese mellor o efecto das sustancias contaminantes sobre os seres vivos e o medio ambiente, pero queda un longo treito por percorrer. Niso está José Vicente Tarazona, director do Departamento de Medio Ambiente do Instituto Nacional de Investigación e Tecnoloxía Agraria e Alimentaria (INIA), experto no desenvolvemento de modelos de avaliación de risco ambiental, que predín, entre outras cousas, como se comportará unha sustancia liberada ao ambiente e os seus efectos sobre os ecosistemas. José Vicente Tarazona é vicepresidente do Comité Científico Europeo de Avaliación de Riscos Sanitarios e Ambientais. Foino tamén do de Toxicoloxía, Ecotoxicología e Medio Ambiente da Unión Europea, e foi asesor externo de Nacións Unidas, o OCDE e a Organización Mundial da Saúde, entre outros organismos. Tarazona é un dos representantes españois nas reunións do Convenio de Estocolmo sobre contaminantes Orgánicos Persistentes (COPs), que entrou en vigor en 2004 e que obriga a eliminar do planeta 12 sustancias consideradas moi perigosas -PCBs, dioxinas e furanos, e nove praguicidas. A lista podería ampliarse pronto con outro cinco compostos en estudo. Ademais, o director de Medio Ambiente do INIA seguiu moi de preto as negociacións da normativa europea REACH (Rexistro, Avaliación e Autorización de Sustancias Químicas), que obrigará á industria a demostrar a inocuidad dunha sustancia antes de liberala ao medio. REACH debe aínda ser aprobada polo Parlamento Europeo na segunda metade deste ano, previsiblemente.
É unha metodoloxía científica cuxo obxectivo é predicir como se comporta no medio ambiente unha sustancia liberada por unha vertedura, por emisións…e as súas consecuencias sobre os seres vivos. Algunhas destas sustancias degrádanse, outras se metabolizan. Necesitamos saber que pasa con cada unha, e como interacciona con outros compostos no medio. En paralelo, fanse estudos de toxicidade para saber que efectos teñen sobre os organismos e a que concentracións. En función dos resultados elaboramos o modelo que predí a posibilidade de que produzan efectos adversos.
Si, desde logo, pero o modelo ten que estar xa desenvolvido antes da emerxencia. Non só en casos como o do Prestige, tamén para situacións de accidentes en instalacións en terra. Tería que haber unha avaliación antes de que os riscos cheguen a materializarse. Iso permite predicir consecuencias, estudar alternativas e en función diso tomar decisións cando se produce o accidente.
E segue sen habelos. Existen plans e modelos de Protección Civil, pero en riscos ambientais aínda queda moito por percorrer. Nós estamos a desenvolver algúns para a Unión Europea.
En xeral, as predicións adoitan ser bastante boas para contaminantes que se coñecen ben, como os chamados ‘narcóticos non polares’, que son contaminantes químicos sen acción específica, cun mecanismo xeral de toxicidade. Noutros contaminantes, en cambio, queda bastante por facer. En praguicidas, por exemplo, vaise mellorando. Nós traballamos ademais con medicamentos e con disruptores endocrinos, para os que debemos desenvolver alternativas innovadoras.
«Estudar os mecanismos polos que actúa un contaminante e coñecer as consecuencias sobre unha comunidade ecolóxica complexa son dous grandes desafíos»Empeza a haber unha gran preocupación con eles. Estallos estudando con detemento desde fai uns cinco anos. Durante décadas a investigación centrouse nos contaminantes prioritarios convencionais, como os industriais, os produtos fitosanitarios e os biocidas, e desenvolvéronse normas para obrigar á industria a controlar e tratar as súas emisións e verteduras. Pero agora estase dando moita importancia a outras fontes de contaminación, que inclúen sustancias utilizadas en produtos que consumimos todos os cidadáns, incluíndo os medicamentos. Considérallos uns dos principais contaminantes emerxentes.
Paréceme un avance moi significativo, ninguén ata agora atreveuse a facer o que fixo a UE. Pero restrinxíronse un pouco os niveis de esixencia orixinais, á miña gustábame máis o REACH que defendía a Comisión Europea. O que volve agora ao Parlamento é un REACH ‘intermedio’. Aínda así, desde o punto de vista de como xestionar a contaminación, supón un desafío enorme e representa unha aposta moi valente. Agora a comunidade científica debe desenvolver métodos para que sexa posible xestionar toda a información que se vai a xerar.
Creo que estamos á altura das circunstancias, a pesar da incomprensión dalgúns dos nosos colegas que se empeñan en seguir distinguindo entre ciencia básica e aplicada. Estudar os mecanismos polos que actúa un contaminante ou as consecuencias sobre unha comunidade ecolóxica complexa son grandes desafíos científicos, se ademais conseguimos utilizar os resultados ao día seguinte, para aconsellar onde, cando e como establecer medidas para protexer o medio ambiente, pois mellor para todos. No Comité Científico Europeo de Avaliación de Riscos Sanitarios e Ambientais revisamos e propomos novas metodoloxías de avaliación, en parte cos modelos de prevención de risco ambiental.
Si, nalgúns aspectos avanzouse moito. A razón é que os primeiros modelos empezaron a usarse nos anos noventa, e os seus resultados servíronnos para realimentar e mellorar modelos novos. Os modelos actuais son moito máis avanzados. Agora tratamos de desenvolver novos modelos que se baseen no mecanismo de acción da sustancia sobre os organismos a escala molecular. É un cambio fundamental respecto de como se facía antes, unha consecuencia dos avances en xenómica e proteómica. Talvez nuns poucos anos podamos estar a falar da ‘riesgómica’.
Seleccionábanse especies relevantes para o ecosistema, como peces e algas, por exemplo, e establecíanse protocolos de protección baseados na especie máis sensible. Pero non se entendía o que pasaba realmente, nin a interacción dunhas especies con outras. Agora trátase de entender os mecanismos de actuación, e en función deles decides que especies estudas, que parámetros, e en que momento. Como ademais coñecemos cada vez mellor as relacións entre especies podemos saber se o mecanismo afecta a todo o grupo ou se o efecto aparecerá a curto ou longo prazo. Imos entendendo por que se producen os efectos, xa non imos a cegas.
O Laboratorio de Ecotoxicología é dos máis grandes do INIA, somos unhas 45 persoas, está entre os mellores laboratorios do mundo no seu campo, e considéraselle unha referencia para os países da Europa Mediterránea. Colaboramos moito co Ministerio de Medio Ambiente; facemos, por exemplo, todas as avaliacións de risco ambiental que lle corresponden a España dentro da UE.
Estamos a avaliar unhas 25 sustancias das consideradas ‘contaminantes prioritarios’, e participando no desenvolvemento da maioría dos protocolos e modelos que despois se aplicarán en Europa.
O importante é que non temos información, e sen ela non podemos avaliar que risco teñen. REACH di que necesitamos obter esa información. Non só das sustancias individuais, senón tamén das súas interaccións. Si que é posible que algunhas destas sustancias teñan efectos moi significativos sobre a saúde ou sobre os ecosistemas. Non hai que dramatizar, pero si hai que actuar.
Non me sorprende. Agora estamos na fase de darnos conta de que están aí, pero non sabemos que consecuencias teñen para o ecosistema, iso é o que pretendemos nun dos proxectos europeos nos que participamos.
Tampouco me sorprende, é normal que estean. Os humanos estamos á cabeza da cadea trófica. Precisamente o que pretenden algúns dos nosos modelos é predicir o potencial de bioacumulación das sustancias e con iso saber se un determinado composto aparecerá, por exemplo, no leite materno ou nas aves rapaces. Persoalmente, paréceme máis sorprendente que sabendo que están non se dea prioridade suficiente a financiar os estudos que permitan establecer que efectos teñen.
No INIA funciona desde hai un ano un sistema de mini-lagoas-Mediterráneas ‘’, un ecosistema acuático artificial que tenta reproducir un ambiente mediterráneo. É o único destas características en Europa. Tecnicamente é un ‘mesocosmos’, é dicir, un sistema onde conviven «varios centos de especies representando decenas de grupos taxonómicos», explican José Vicente Tarazona e Gregoria Carbonell, do Departamento de Medio Ambiente do INIA. No mesocosmos están representados todos os elementos esenciais dunha cadea trófica acuática, incluíndo produtores primarios (algas, plantas), consumidores primarios e secundarios, consumidores de detritus e organismos mineralizadores.
Estes ecosistemas artificiais «permiten medir directamente parámetros ecolóxicos que afecten á dinámica de poboacións, a biodiversidade, os ciclos de nutrientes e enerxía ou a resposta da comunidade aos cambios nas especies máis sensibles». En especial, os mesocosmos son a única forma de estudar os efectos indirectos, é dicir, os que resultan das interaccións entre as diferentes especies nos ecosistemas. «Por exemplo», explica Tarazona, «a recuperación dunha especie afectada pode verse condicionada como consecuencia de que outra especie ocupou o seu nicho ecolóxico, e isto é algo que só poderemos ver nun mesocosmos».
Con esta instalación os investigadores poden estudar, por exemplo, como se difunde un produto fitosanitario aplicado nun cultivo (que cantidade de composto chega á auga? Como se distribúe?Que metabolitos fórmanse?Cando aparecen os primeiros efectos?). Tamén poden reproducirse as condicións de aplicación dun insecticida en cítricos, e determinar a distancia mínima entre os froiteiros e os cursos de auga para evitar efectos adversos. Ou se pode simular o comportamento dun río, e estudar por exemplo os efectos do efluente dunha industria.
