O Parlamento europeo e o Consello aprobaron recentemente un novo Regulamento comunitario polo que se fixan novos requisitos en materia de hixiene de pensos. A nova norma, que entrou en vigor o 9 de febreiro de 2005, non será aplicable ata o un de xaneiro de 2006, xunto ao denominado «paquete de hixiene», aínda que se prevén medidas transitorias que van máis aló desa data nalgúns supostos concretos.
Os diferentes operadores económicos que se dedican ás actividades de produción primaria de pensos ou á súa posterior comercialización deberán facerse á idea de que a partir desa data deberán incorporar todas as medidas e condicións necesarias para controlar os perigos e garantir a aptitude para o consumo animal dun penso, tendo en conta a súa utilización prevista. O obxectivo principal da recente regulación é asegurar un elevado nivel de protección dos consumidores polo que respecta á seguridade dos alimentos e dos pensos, garantindo a plena rastrexabilidade.
Entre os seus principios xerais, a nova norma establece que os principais responsables da seguridade dos pensos son os explotadores das empresas do sector, pois son eles quen teñen a obrigación de asegurar o cumprimento dos novos requisitos harmonizados tanto nas fases de produción como nas de transformación, distribución e comercialización. De acordo cos principios que inspiran a norma, é necesario garantir a seguridade dos pensos ao longo de toda a cadea alimentaria, desde a produción primaria ata a alimentación de animais destinados á produción de alimentos, incluídos aqueles procedentes da acuicultura.
Responsabilidade en materia de hixiene
A fórmula adoptada para reforzar a responsabilidade dos explotadores de empresas de pensos consistiu en acordar a aplicación xeneralizada, aínda que con excepcións importantes, dos procedementos baseados nos principios do sistema de análise de perigos e puntos críticos de control (APPCC-HACCP) e de boas prácticas en materia de hixiene.
O obxectivo da nova regulación é asegurar a protección dos alimentos e dos pensos, garantindo a plena rastrexabilidade
A formulación lexislativa para chegar aos obxectivos fixados pola norma é de carácter integrado, de modo que garante a seguridade dos pensos en todo momento, identificando e controlando adecuadamente, mesmo, os factores de perigo que puidesen estar presentes na produción primaria.
De momento, os requisitos a cumprimentar polos operadores en materia de hixiene non son iguais para todos. Así, establécense obrigacións específicas para os explotadores de empresas de pensos, cuxo nivel de esixencia é diferente segundo dedíquense a operacións no ámbito da produción primaria de pensos e outras operacións asociadas (transporte, almacenamento e manipulación de produtos primarios no lugar de produción; operacións de transporte para entregar produtos primarios do lugar de produción a un establecemento; e mestura de pensos exclusivamente para as necesidades da explotación sen utilizar aditivos nin premezclas de aditivos, fóra dos de ensilado), mestura de pensos ou ben a outras diferentes destas.
Neste sentido, son moito máis esixentes as obrigacións que deben cumprir aqueles que se dedican ao resto de actividades, que aqueles que interveñen en produción primaria de pensos ou como agricultores dedicados á alimentación de animais destinados á produción de alimentos, pois ademais de cumprimentar cos requisitos específicos establecidos no seu Anexo II (e que fan referencia a instalacións e equipo, persoal, produción, control de calidade, almacenamento e transporte, llevanza de rexistros, e reclamacións e retirada dos produtos) deben pór a punto, aplicar e manter un ou varios procedementos escritos permanentes baseados nos principios HACCP-APPCC. A norma concrétao da seguinte forma:
- Identificar calquera perigo que deba evitarse, eliminarse ou reducirse a niveis aceptables.
- Determinar os puntos críticos de control na etapa ou etapas nas que un control sexa indispensable para evitar ou eliminar un perigo ou reducilo a niveis aceptables.
- Establecer límites críticos nos puntos críticos de control que diferencien a aceptabilidade da inaceptabilidad para a prevención, eliminación ou redución dos perigos identificados.
- Establecer e aplicar procedementos de supervisión eficaces nos puntos críticos de control.
- Establecer medidas correctoras cando da supervisión despréndase que un punto crítico non está controlado.
- Establecer procedementos regulares para verificar que as medidas indicadas anteriormente son completas e eficaces.
- Establecer documentos e rexistros en función da natureza e o tamaño das empresas de pensos a fin de demostrar a aplicación efectiva das anteriores medidas.
A capacitación do persoal das empresas de pensos constitúe un dos temas máis interesantes dos que se introduciron coa nova regulamentación. Neste sentido, esíxese ás empresas do sector que dispoñan de persoal suficiente e coas competencias e cualificacións necesarias para a fabricación dos produtos dos que se trate.
Unha organigrama deberá establecer as responsabilidades do persoal supervisor, que deberá porse a disposición das autoridades competentes responsables da inspección. O persoal deberá estar informado as súas funcións, responsabilidades e competencias. Canto menos deberá haber un responsable de produción, e cando cumpra, deberá designarse a unha persoa cualificada como responsable do control da calidade.
Boas prácticas en produción primaria
Con toda probabilidade a produción primaria de pensos en materia de hixiene non escapará, aínda que a medio prazo, de ter a obrigación de aplicar os principios APPCC. Así o declara con toda claridade o lexislador comunitario no texto regulamentario. De forma transitoria buscouse unha fórmula para fomentar o uso de requisitos apropiados en materia de hixiene, e suplantar a implantación de sistemas moito máis estritos no sector: o uso de guías de boas prácticas.Para ese efecto, tanto para as operacións de produción primaria de pensos como para as asimiladas, confeccionouse un Anexo específico no que se establecen disposicións sobre hixiene, rexistros e recomendacións de guías de boas prácticas que deben cumprimentar estes operadores obrigatoriamente. Estas disposicións parecese que se definen como paso previo, unha vez adoitados, á adopción de novos requisitos moito máis estritos para o sector dos pensos.
Pola súa banda, os explotadores de empresas de pensos responsables da produción primaria deberán garantir que as operacións se xestionen e poñan en práctica de maneira que se poidan previr, eliminar ou reducir ao mínimo os perigos que poidan afectar á seguridade dos pensos. Como cuestión básica esíxeselles que protexan, na medida do posible, os produtos primarios producidos, preparados, limpados, embalados, almacenados e transportados, da contaminación e a deterioración.
O paquete legal, tanto comunitario como estatal, que deben tomar como referencia para adoptar as medidas necesarias con respecto ao control de perigos, e así cumprimentar coas anteriores obrigacións xerais, é amplo e disperso, e fan referencia á contaminación do aire, o chan, a auga, os fertilizantes, os produtos fitosanitarios, os biocidas e os medicamentos veterinarios, así como á eliminación e manipulación de residuos. Tamén se contemplan aspectos fitosanitarios, de saúde animal e respecto ao medio ambiente que teñan efectos sobre a seguridade dos pensos, incluídos os programas de vixilancia e control das zoonosis e dos axentes zoonóticos.
Doutra banda, e cando se trata de alimentar animais destinados á produción de alimentos, o Regulamento establece como obrigación xeral para os agricultores a de adoptar medidas e procedementos para manter ao nivel máis baixo que poida alcanzarse razoablemente o risco de contaminación biolóxica, química e física dos pensos, os animais e os produtos de orixe animal.
A referencia legal á que deben acollerse estes para alcanzar este obxectivo non é outra que a que se establece no Anexo III, e que fai referencia de boa gana Prácticas en materia de alimentación dos animais, a través dos seus diferentes apartados sobre apacentamiento, requisitos relativos aos cortellos e equipos de alimentación, alimentación (almacenamento e distribución), penso e auga, e persoal. Neste último caso, a norma establece que a persoa responsable de alimentar e manipular os animais posuirá as aptitudes, os coñecementos e a competencia requiridos.
Un dos poucos casos xudiciais que puidemos rescatar respecto da falta de hixiene e seguridade en pensos condena a un produtor de pensos ao pago dunha indemnización pola intoxicación e morte de oitos vacas en Asturias. O gandeiro afectado, propietario dunha explotación en réxime extensivo, e cuxo alimento era en exclusiva os pastos con achegue de pensos en época de inverno, adquiriu pensos en tacos para rumiantes. A advertencia que fixo o adquirente, tanto a propietario como a distribuidor é que aqueles debían estar totalmente exentos de urea.
Acabados os pastos e consumido os pensos, ocorreu o falecemento de oito vacas por intoxicación por urea. A empresa produtora atribuíu a un erro informático a non presencia de urea na etiquetaxe do produto para os efectos de informar sobre a súa composición, aínda que alegaba non ter responsabilidade en relación de causa-efecto, por canto a urea estaba permitida e era utilizada na alimentación extensiva de reses.
Os niveis de urea nos pensos eran moi baixos e sen risco para a saúde dos animais, polo que alegaban emprego irracional e non recomendado dos mesmos por parte do gandeiro.
Con todo, o Tribunal, a pesar de recoñecer que o penso se elaborou dentro das normas legais; que a urea presente na súa composición non era potencialmente perigosa para a saúde dos animais, atendendo á súa dose; e ao feito de que podería realizarse unha inxesta desordenada e abusiva ou unha dieta inadecuada por parte do animal, considerou que o erro do fabricante -en canto á información presente na etiquetaxe- levou ao gandeiro á falsa crenza de que o produto non contiña como compoñente a urea.
A sentenza considera que non se lle podía esixir ao gandeiro a adopción de medidas ou precaucións respecto da inxesta de pensos a fin de que fose adecuada e evitase a intoxicación animal fatalmente ocorrida. E é que o gandeiro descoñecía a verdadeira composición do penso, e actuaba baixo o erro provocado por un terceiro, o fabricante.
- Regulamento (CE) número 183/2005, do Parlamento Europeo e do Consello, de 12 de xaneiro de 2005, polo que se fixan os requisitos en materia de hixiene dos pensos. (Diario Oficial da Unión Europea número L 35, de 8 de febreiro de 2005).
- Sentenza da Audiencia Provincial de Asturias, Sección 5ª, de 16 de xuño de 2000.
