A seguridade alimentaria en boa parte do planeta mídese en termos de acceso aos alimentos. Con todo, engádese cada vez con maior frecuencia a coletilla «sans e seguros». Desde o dereito internacional avógase agora a obrigatoriedade de ambos os conceptos paira paliar a fame negra no mundo.
Cada ano, segundo datos da FAO, seis millóns de nenos de menos de cinco anos morren como consecuencia da fame e a malnutrición. A cifra é equivalente a toda a poboación infantil menor de cinco anos do Xapón, ou de Francia e Italia xuntas. En todo o mundo, as últimas estimacións indican que 840 millóns de persoas estaban subnutridas nos anos 1998 a 2000: 11 millóns nos países industrializados, 30 millóns nos países en transición e 799 millóns no mundo en desenvolvemento. A pesar destas cifras, e que a fame ou a desnutrición afecta a unha de cada sete acodes no planeta, a maioría dos países do mundo aínda non incorporaron ás súas lexislacións o «dereito á alimentación» como un dereito eficaz e exixible ante os tribunais de xustiza.
Nestes momentos, o obxectivo fixado polo Cume Mundial da FAO sobre Alimentación en 1996 de rebaixar á metade o número de persoas famentas vai resultar de xeito evidente inalcanzable: a diminución anual deste número é de apenas 2,5 millóns de persoas. A situación da seguridade alimentaria neste contexto non é nada halagüeña. Así o recoñeceu recentemente Jacques Diouf, director da FAO, quen apuntou que «ao ritmo actual, alcanzaremos o obxectivo do Cume Mundial sobre a Alimentación con máis de 100 anos de atraso, máis cerca do ano 2150 que do 2015, o que é sinxelamente inaceptable».
O Dereito á Alimentación podería chegar a ser un instrumento eficaz paira combater a desnutrición nun momento no que os alimentos, a pesar de ser máis abundantes que nunca, están mal distribuídos. Con este obxectivo, os días 12 a 16 de maio de 2003 celebrouse en Roma -sede da Organización das Nacións Unidas paira a Agricultura e a Alimentación (máis coñecida como FAO)- o 29º Período de Sesións do Comité Intergobernamental de Seguridade Alimentaria Mundial. Nas reunións fíxose chegar, paira o seu debate, o Informe da Primeira reunión do Grupo de Traballo Intergobernamental paira a elaboración dun conxunto de directrices voluntarias co fin de apoiar a realización progresiva do dereito a unha alimentación adecuada no contexto da seguridade alimentaria nacional, co obxecto de que deixe de ser tan só un imperativo moral e convértase nun instrumento eficaz e de obrigatoria observancia.
A Declaración de Roma de 1996, tras establecer o «dereito fundamental de cada individuo de ter acceso á alimentación e ser independente da fame», convidou ao Alto Comisionado das Nacións Unidas paira os Dereitos Humanos a definir mellor o contido do dereito á alimentación. Nesta tarefa colaboraron tantas organizacións gobernamentais como non gobernamentais (ONG’s), e outras axencias especializadas de Nacións Unidas. Algunhas delas redactaron «Códigos de Conduta sobre o Dereito á Alimentación» a fin de contribuír a aclarar as directrices a seguir polos Estados e outros sectores sociais na loita contra a fame e a desnutrición no mundo.
Os antecedentes
O Dereito á Alimentación propugna o acceso a alimentos «sans e nutritivos»
A decisión de dotar aos diferentes países dun dereito á alimentación eficaz e exixible a través dos tribunais é una cuestión moi recente. Os primeiros antecedentes serios sobre a cuestión debemos localizalos no Cume Mundial da FAO sobre a Alimentación de 1996 cando se animou a todos os países do mundo para que o dereito á alimentación deixase de ser un imperativo moral e convertésese nun dereito claro e exixible no contexto da lexislación nacional e internacional.
No ano 2001, cinco anos despois do Cume Mundial sobre a Alimentación, a representación institucional de 182 Estados reafirmou o dereito de toda persoa a ter acceso a alimentos «sans e nutritivos». Atendendo á Declaración final do Cume, convidábase o Consello da FAO a que establecese un Grupo de Traballo Intergobernamental co fin de elaborar un conxunto de directrices voluntarias paira apoiar os esforzos «encamiñados a alcanzar a realización progresiva do dereito a unha alimentación adecuada no contexto da seguridade alimentaria nacional».
O Comité Intergobernamental de Seguridade Alimentaria Mundial é o foro das Nacións Unidas paira supervisar os progresos no logro dos obxectivos do Cume Mundial sobre a Alimentación de 1996 e paira recomendar iniciativas que poidan axudar a conseguilos máis rapidamente. A alerta xurdiu no período de sesións celebrado en xullo do pasado ano, cando se observou que o descenso do número de persoas que padecen fame produciuse a un ritmo moi inferior ao necesario paira alcanzar a meta de reducir á metade o número de persoas famentas non máis tarde do ano 2015.
Un dereito ineludible
O Informe presentado en 2001, cinco anos despois do Cume Mundial sobre Alimentación, revela que as consecuencias da fame e a malnutrición esténdense a todo o planeta e en distintos graos. Así, diferenza entre o custo directo, padecido polas persoas directamente afectadas, que o sofren en forma de detención do seu desenvolvemento físico e mental, limitación de oportunidades, problemas de saúde, breve esperanza de vida e morte prematura; e o custo indirecto, padecido por todos, que se presenta en forma de redución da produtividade, vidas laborais truncadas e oportunidades perdidas de máis de 800 millóns de persoas que «frean o progreso económico e favorecen a degradación ambiental e os conflitos no plano nacional e internacional». E leste, na opinión dos expertos, é un luxo que non nos podemos permitir.Paira o Director da FAO, é una esixencia imperativa: «a cuestión non é si podemos permitirnos investir os recursos, a enerxía e o compromiso político necesarios paira combater a fame. Máis ben deberiamos preguntarnos se podemos permitirnos non facelo. A reposta é negativa». De momento xa imos con bastante atraso. O atraso que xa padece o planeta con respecto ao obxectivo do Cume Mundial sobre Alimentación de 1996 só podería compensarse cunha redución de 24 millóns de persoas/ano desde agora até 2015, é dicir, 10 veces o ritmo que desde entón se veu mantendo até a actualidade. Todo un reto carente de instrumentos xurídicos efectivos.
A FAO define seguridade alimentaria como «a situación en que todas as persoas en todo momento gozan de acceso físico e económico a suficientes alimentos inocuos e nutritivos a fin de satisfacer as necesidades alimentarias e preferencias en canto a alimentos paira levar una vida activa e sa». A alimentación, a pesar de ser un dereito humano fundamental e a aparecer recoñecido en non poucos acordos internacionais, mesmo de carácter universal, como na Declaración Universal dos Dereitos Humanos, a Declaración sobre os Dereitos do Neno e a Convención Internacional sobre os Dereitos Económicos, Sociais e Culturais, precisa de instrumentos xurídicos adecuados que garantan a súa aplicación efectiva.
O problema reside en que cando se produce una violación do dereito á alimentación o prexudicado ten limitados os accesos a remedios institucionais a fin de darlle amparo, mesmo ante os tribunais de xustiza, que en aplicación do principio de legalidade non poden amparar dereitos que a lexislación actual non contempla como directamente justiciables, e que precisan dunha lei ou norma de desenvolvemento de tal dereito.
Con todo, como recoñece o Instituto Internacional Jacques Maritain, ONG que achegou o seu propio Código de Conduta sobre o Dereito á Alimentación, estamos ante unha época de cambios neste sentido. No plano nacional, expoñen, máis de 20 países incluíron expresamente nas súas constitucións o dereito á alimentación. Uno deles, Sudáfrica, fíxoo no marco da súa Declaración de Dereitos. En virtude da nova lexislación do país, todos os dereitos económicos e sociais declaráronse exixibles a través dos tribunais.
Na India, a Corte Suprema ditou en 2001 una Sentencia amparando un caso de malnutrición difundida e de grandes proporcións, recoñecendo a responsabilidade das institucións federais e dos gobernos locais demandados polas condicións de malnutrición en masa dunha poboación determinada.
Outro exemplo máis próximo témolo en Suíza, onde o Tribunal Federal recoñeceu en 1996 o dereito a condicións mínimas de subsistencia (alimento, vestido e vivenda) de todos os individuos, mesmo dos que se atopan en situacións irregulares e sen cidadanía ou permiso de residencia. A Constitución suíza de 1999 recolleu o dereito de todo cidadán a obter do Estado a garantía das condicións mínimas de subsistencia «paira evitar a mendicidade».
- Instituto Internacional Jacques Maritain (ONG), Cara á realización do Dereito á Alimentación. O Código de Conduta. 15-21 de setembro de 2001.
- Fundació Centre d’Informació i Documentació Internacionals a Barcelona. Comerç i Fam (Comercio e Fame) na revista publicada en outubro de 2001, especial sobre Seguretat Alimentària, páxinas 8 e seguintes, na que se achegan datos sobre a fame no mundo.
