Ata que punto os pesticidas que se inxeren coa dieta contribúen a aumentar o risco de cancro? Un traballo da Universidade de Liverpool afirma que contaminantes ambientais como os pesticidas sintéticos e compostos organoclorados como os presentes en plásticos poden ter máis influencia do que se pensou ata agora. Esta influencia dáse especialmente naqueles tipos de cancro con dependencia hormonal como o cancro de mama, testicular ou de próstata, xa que moitos destes compostos son disruptores endocrinos e, como tales, teñen efectos nocivos sobre os sistemas hormonais.
John A. Newby e Vyvyan Howard, autores do artigo que se publicou en Journal of Nutrition and Environmental Medicine, fixeron unha revisión de todos os traballos publicados en revistas científicas así como das estatísticas da Oficina Nacional de Estatística do Reino Unido, dos departamentos de Medio Ambiente e Sanidade británicos, da Organización Mundial da Saúde (OMS) ou do Instituto Nacional do Cancro de EEUU, entre outras fontes. O obxectivo é «informar a científicos e especialistas médicos do incremento da incidencia de cancro no mundo occidental e discutir as influencias ambientais no desenvolvemento do cancro», así como buscar formas de prevención.
Moitos traballos anteriores han suxerido a influencia dos compostos organoclorados no desenvolvemento de cancro. Con todo, non son concluíntes, aseguran os investigadores, ben porque a exposición aos compostos carcinogénicos ou disruptores endocrinos é demasiado baixa ou ben porque o efecto nocivo potencial é demasiado «débil» como para ser considerado como unha das principais causas. No entanto, estudos realizados en laboratorio, tanto a nivel celular como en animais, así como estudos epidemiolóxicos, puxeron en evidencia que si hai unha relación entre estes compostos e o desenvolvemento dalgúns cancros. «Mesmo se non son un risco para os adultos, si parecen selo para os fetos en desenvolvemento, bebés, nenos e novos», aseguran os expertos.
Os organoclorados son contaminantes orgánicos persistentes que se dispersan e acumulan no medio ambiente e na cadea alimentaria. Para os humanos, a principal vía de exposición a estes compostos é a dieta, fundamentalmente a través de carne e produtos lácteos. A poboación infantil está exposta a eles xa no útero, a través da placenta, e tras o nacemento, a través do leite materno.
A influencia dos PCB
A principal vía de exposición aos compostos organoclorados é a dieta, sobre todo a través de carne e produtos lácteos
En opinión de Joan Grimalt, investigador do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) e un dos principais expertos en España en contaminantes orgánicos clorados, trátase dun traballo ben feito, cunha revisión moi completa dos datos existentes ata a data. A visión que dá «non é moi optimista». É verdade, di Grimalt, que non está claro que o aumento da incidencia de cancro débase a causas determinadas, como os compostos organoclorados, ou que sexa a que agora se diagnostican máis ou que se vive máis tempo. Pero iso non debe ser unha escusa para inhibirse que a epidemiología indague en pescudar as causas. O traballo, pois, aínda sen ser especialmente novo, decántase cara ao principio de precaución en contra dunha posición máis ou menos xeneralizada na que, a falta de evidencias sobre a relación causa-efecto, moitos especialistas non se expoñen aínda formas de prevención.
O que é evidente, di Grimalt, é que cando atopamos que algún composto deste tipo está relacionado co desenvolvemento de cancro, a relación non é tan obvia como no caso de cancro de pulmón e tabaco. «Iso non quita que sexa importante, especialmente para algúns individuos con predisposición xenética», afirma Grimalt.
Iso é o que acharon este experto e outros investigadores ao estudar a relación entre o nivel en sangue de compostos organoclorados, concretamente bifenilos policlorados (PCB), e a mutación nos xenes p53 e K-niveis, oncogenes que dan pé ao desenvolvemento de cancro colorectal e de páncreas. No primeiro caso, acháronse niveis de PCB que eran o dobre que o das persoas non enfermas. No segundo, os niveis de PCB eran entre dous e tres veces máis que o do non enfermos de cancro de páncreas. Isto non quere dicir, advirte Grimalt, que todas as persoas que teñan eses niveis de PCB desenvolvan cancro senón que teñen máis risco se teñen a predisposición xenética. Trátase máis ben dunha conxunción de factores. «Se comes moitos alimentos que teñen elevadas concentracións deses compostos e, ademais, tes susceptibilidade xenética, entón xógascha moito», afirma Grimalt.
Opinións diversas
O artigo dos británicos, centrado en gran parte en estudos do ámbito do Reino Unido, levantou alí un considerable balbordo do que se fixeron eco medios de comunicación como The Guardian. O traballo de Howard e Newby é cualificado como «propaganda» por Adam Wishart, autor do libro One in Three: a son’s journey into the history and science of cancro. Este último recibe as críticas dun lector que cuestiona a súa imparcialidade e pregunta se as fontes de financiamento de Wishart son tan transparentes como as de Howard e Newby.É mellor a opción dos alimentos orgánicos? Para algúns expertos non, xa que tamén tería efectos sobre o medio ambiente, aínda que recoñecen que menos que a agricultura convencional. Outros investigadores, como Anthony Trewavas, profesor de Bioquímica Vexetal na Universidade de Edimburgo, lembra que hai miles de insecticidas naturais que se consomen cada día coa comida e que poden ser carcinogénicos, así que os alimentos orgánicos «non reducirían», di textualmente, a exposición aos pesticidas porque os máis abundantes son aqueles que prové a propia natureza. Georgina Downs, representante da UK Pesticides Campaign, lembra que hai evidencias substanciais da relación entre pesticidas e algúns tipos de cancro, e que se require a adopción de medidas preventivas. Doutra banda, Anne Buckenham, directora da Asociación para a Protección da Agricultura, se apresta a sinalar que os niveis de pesticidas permitidos nos alimentos están por baixo dos límites de seguridade.
En todo este contexto, o certo é que aínda hai moitas cousas que están por saberse e que a exposición humana a organoclorados é algo relativamente novo, xa que empezaron a usarse hai unhas décadas. «Os PCB que temos agora», di Grimalt, «son herdanza dos anos 60-70» e dada a súa persistencia é probable que permanezan no medio ambiente centenares ou «miles de anos». Os PCB son compostos dos que máis claramente se viu a súa toxicidade, pero hai outros. A Autoridade Europea de Seguridade Alimentaria (EFSA, nas súas siglas inglesas) está a avaliar todos os pesticidas sintéticos para determinar riscos na saúde humana e ambiental.
Avaliar o impacto dun pesticida na cadea alimentaria pode ser un crebacabezas. Un herbicida, en teoría aplicado só a un cultivo, pode acabar en función da súa persistencia no gando, na auga, e de aí pasar á distribución de auga corrente, aos insectos, ás abellas produtoras de mel ou noutros vexetais.
A EFSA, que acaba de dar a coñecer un informe sobre o herbicida diclorprop-p, un das 52 compostos que están a analizar na segunda fase de avaliación de pesticidas, sinala que o composto pódese acumular na carne do gando. A boa noticia é que como non é moi persistente, «non é probable» que contamine as augas subterráneas nin as augas de superficie (ríos e lagos).
Si se atopou un risco elevado e a curto prazo para algúns tipos de aves insectívoras e para mamíferos. Observouse que en vexetais, concretamente en cereais, non permanece o propio herbicida senón os metabolitos nos que se descompón, e dos que aínda se sabe pouco polo que os expertos recomendan máis estudos nesa liña.
