O mal das vacas tolas

O chamado mal das «vacas tolas», ou Encefalopatía Esponxiforme Bovina (EEB), empezou a cobrar vida en 1986. Primeiro de forma inadvertida, logo de forma xa máis xeneralizada, empezaron a detectarse en Gran Bretaña animais enfermos que presentaban alteracións nerviosas manifestas que culminaban coa súa morte. A análise ao microscopio do seu cerebro revelaba un aspecto que lembraba en moito ao das esponxas. Nacía así o enigma da EEB, una enfermidade que foi capaz de saltar a barreira das especies.

Ao tratarse dunha enfermidade que afecta o sistema nervioso, produce cambios no comportamento dos animais. Por este motivo, o gando vacún, debido á elevada presenza das súas carnes e produtos derivados no mercado e ás posibilidades de transmisión directa, converteuse no de maio risco paira consumo humano. A enfermidade adoita manifestarse en animais de dous ou máis anos, na súa gran maioría vacas leiteiras. Como medida de precaución, restrinxiuse o consumo da súa carne a animais menores de 30 meses.

Una vez que se coñeceu a enfermidade animal, e crendo que se trataba dun proceso que só afectaba a animais, describiuse una nova enfermidade no home no ano 1996 (nova variante da enfermidade de Creutzfeld-Jakob), que se asociou á existencia de priones similares aos de vacún. A partir de aquí, os consumidores perderon a súa confianza nas autoridades sanitarias e rexeitaron o consumo de carne e de produtos cárnicos, mentres que as autoridades británicas procedían a desenvolver estudos que permitisen coñecer as causas da nova enfermidade e como controlala.

O sistema de control máis eficaz evidenciouse no consumo de fariñas elaboradas con residuos de animais enfermos ou portadores de priones. É entón cando o goberno británico prohibe as fariñas de orixe animal paira a alimentación de rumiantes no seu territorio, pero permite a súa exportación a outros países, o que provoca a diseminación do proceso a toda Europa.

A partir do mes de novembro de 2000, a Unión Europea comeza a tomar conciencia do problema e comézanse a aplicar medidas que eviten o consumo das fariñas animais. Este proceso deuse en toda Europa aínda cando se coñecía o risco da súa existencia noutros países e mesmo, habendo lexislación concreta paira evitar a súa diseminación. Así, nestes últimos anos (desde 1994-1995) publicáronse diversas normas dirixidas a establecer as medidas de protección contra a enfermidade.

Entre o conxunto de normas, hai que destacar aquelas que afectan moi directamente aos produtores de carne, prohibindo o emprego de fariñas animais na alimentación de rumiantes, e aos matadoiros, como filtros sanitarios, xa que establecen a obrigatoriedade de separar e retirar das cadeas alimenticias humana e animal os denominados Materiais Específicos de Risco (MER): cranio, ollos, amígdalas, medula espinal de vacún, ovinos e caprinos de máis de 12 meses de idade, e o bazo de ovinos e caprinos de todas as idades.

Non obstante estas medidas foron burladas. Os gandeiros, consciente ou inconscientemente, empregaron estas fariñas na alimentación do gando, especialmente nos animais leiteiros (os máis susceptibles de padecer a enfermidade), e as autoridades agrarias non tomaron ningunha medida preventiva especialmente rigorosa no control da enfermidade. En consecuencia, a enfermidade preséntase como crise alimentaria e gandeira a finais de 2000, situación na que nos atopamos hoxe.

As enfermidades esponxiformes están causadas pola alteración de priones, formas proteicas presentes en todos os vertebrados superiores.

O prión (PrPsc), una molécula de natureza proteica, é o axente responsable das enfermidades esponxiformes (EET). Trátase dun axente transmisible (causante dunha infección) non convencional, moi similar ao que causa o prurigo lumbar dos ovinos e caprinos (scrapie en inglés), tamén denominado tembladera do gando ovino. Atribuír o termo de prión, na medida en que a única molécula detectable, vinculada á infección, é una proteína resistente aos sistemas de detoxificación ou inactivación naturais (proteasas en xeral e, en particular, a proteasa K). Os priones proceden de proteínas normais, denominadas PrP, e son frecuentes tanto en persoas como en animais.

Os priones, por mecanismos aínda pouco coñecidos, pode cambiar a súa estrutura normal e sa por outra anómala. É esta segunda forma a que, en contacto coas membranas celulares de neuronas, inicia a propagación da enfermidade. É nas membranas das células nerviosas onde a transformación de priones normais en anómalos é progresiva e non se detén. Este fenómeno é lento e require moito tempo, pero a consecuencia final é sempre a mesma: o bloqueo da membrana e a morte celular. Como consecuencia, o tecido, neste caso o encéfalo, sofre graves alteracións até provocar finalmente a morte do individuo.

Os priones, segundo puido constatarse en estudos experimentais, é una forma proteica moi resistente á temperatura, aos cambios de acidez e aos desinfectantes. Así, non se altera por acción das baixas temperaturas (nin de refrixeración nin de conxelación). Con todo, elimínase pola acción da calor. A pesar de que resiste elevadas temperaturas, pode destruírse quentando os materiais contaminados ou sospeitosos en autoclave a 134-138ºC durante 18 minutos con polo menos 3 atmosferas de presión.

Do mesmo xeito, determinados desinfectantes poden diminuír a contaminación de materiais e superficies. Así, por exemplo, as solucións de hipoclorito de sodio (lejía) que conteñan máis do 2% de cloro dispoñible (a lejía concentrada doméstica ten aproximadamente o 5% de cloro activo) ou hidróxido de sodio (eslamiada) 2 N, aplicados durante máis dunha hora a 20ºC, son suficientes paira inactivar ao prión adherido ás superficies de traballo en carnicerías ou en granxas. No entanto, se hai que proceder a desinfectar material que poida estar en contacto con alimentos ou con outros animais, hai que deixar en contacto o desinfectante durante unha noite (máis de 8 horas).

As medidas de descontaminación recomendadas reducen a concentración de proteína infecciosa activa, pero poden resultar parcialmente ineficaces se o material ten un nivel de contaminación elevado, e sobre todo, se o axente infeccioso está protexido por materias orgánicas secas. Isto débese a que a sucidade secuestra os desinfectantes, reducindo a cantidade de produto activo e illa a proteína das condicións que a poidan destruír.

Desta forma, o axente infeccioso, posúe una elevada persistencia (3 anos) nos cadáveres dos animais sacrificados, mesmo despois dos tratamentos de desinfección habituais que se poidan realizar en matadoiro, así como no chan ou no medio ambiente.

A EEB é una enfermidade producida por unha proteína infecciosa, un prión anómalo, que transforma ás proteínas sas en daniñas alterando a súa forma. Este mal encádrase dentro das denominadas encefalopatías esponxiformes transmisibles, que inclúe outras similares como o Scrapie, que afecta a ovellas e cabras, e a enfermidade crónica caquectizante do cervo e do alce. Ademais, existe un grupo de enfermidades que afectan o home como o kuru humano ou a enfermidade de Creutzfeldt Jacob (CJD).

A patoloxía non só afecta aos bovinos domésticos.A enfermidade pódese reproducir en ovellas, cabras, ratas, visóns, titíes e macacos e pode estar relacionado con enfermidades similares de ñalas (Tragelaphus angasi), cudúes maiores (Tragelaphus strepsiceros) e probablemente en órices do Cabo (Oryx gazella), órices de Arabia (Oryx leucoryx), elanes do Cabo (Taurotragus oryx), órices brancos (Oryx dammah) e bisontes (Bison visón). Da mesma forma, detectouse en gatos domésticos e sospéitase noutros félidos como guepardos (Acinonyx jubatus), pumas (Felis concolor), ocelotes (Felis pardalis) e tigres (Panthera tigris).

A incidencia da enfermidade en bovinos, durante a epidemia desatada en Gran Bretaña, é relativamente baixa. Nos rabaños afectados, a incidencia anual máxima detectada foi do 3%. No entanto, e dado que a EEB é una enfermidade mortal, imponse, por razóns éticas, a eutanasia dos animais afectados ou dos que existe a sospeita de que poidan estalo.

A EEB nos animais, especialmente nos domésticos, está provocada pola inxestión de pensos que conteñan fariñas de carne e ósos contaminados. Algúns datos indican un risco de transmisión materna paira os tenreiros nados de nais afectadas. Aínda non se coñecen os mecanismos biolóxicos, pero esta vía non ten significación epidemiolóxica, xa que una vez controlada a alimentación, a prevalencia do proceso diminúe mesmo até desaparecer. Por outra banda, non existen probas de transmisión horizontal da EEB entre bovinos.

Aínda que esta parece a hipótese máis verosímil, hai quen expón que a orixe da infección estivo nunha mutación xenética nalgúns animais. Esta teoría non pode xustificar como se transmite duns animais a outros. En calquera caso, si que hai una predisposición xenética a sufrir a enfermidade, polo que é una das condicións previas para que un animal enferme. En calquera caso, a transmisión segue una vía alimenticia.

A aparición dunha nova variante da enfermidade de Creutzfeldt-Jakob (1996 no Reino Unido), que afecta os humanos, indica a posibilidade dunha transmisión ao ser humano por vía oral, polo consumo de produtos animais, especialmente dos denominados Materiais Específicos de Risco (MER).

O axente patógeno acumúlase especialmente no sistema nervioso central (incluídos os ollos) dos animais clinicamente afectados (infección natural). No entanto, este tecido non é o único que se relaciona coa enfermidade. Tamén se consideran MER os tecidos linfoides (ganglios linfáticos, amígdalas, timo e bazo). É un tecido que actúa como primeira liña de defensa do organismo e nel atópanse as células de defensa. Probablemente, os priones localízanse neste tecido, quedando recluído nel durante un tempo variable (máis de 24 meses).O episodio principal, de fonte común, rexistrouse en Gran Bretaña. Producíronse casos de EEB noutros países tras a exportación por Gran Bretaña de bovinos infectados ou de fariñas de carne e ósos contaminadas.

No Reino Unido ha tido un desenvolvemento moi rápido, afectando a gran número de animais de todo o país. No entanto, grazas ás medidas tomadas conseguiuse reducir o número de casos case nun 90% en 5 anos. Noutros países como Suíza, Irlanda, Portugal e Francia detectáronse casos desta enfermidade debidos, posiblemente, á importación de animais e principalmente polo consumo de fariñas de orixe animal contaminadas procedentes do Reino Unido. Tamén apareceron casos en Dinamarca, Italia, Bélxica, Liechtenstein, Luxemburgo e Países Baixos.

O período de incubación medio da EEB adoita a ser de 4 a 5 anos. No vacún é una enfermidade de evolución, é dicir, os síntomas van aparecendo, sendo inicialmente leves e terminando nun proceso mortal.

Nos animais, despois dun período no que non manifestan ningunha sintomatología (24-30 meses tras a infección), prodúcese una diseminación dos priones desde os tecidos linfoides cara ao Sistema Nervioso Central. Una vez localizado nas membranas nerviosas indúcese a unha dexeneración neuronal, coa consecuente morte celular. Como consecuencia, prodúcense cambios no comportamento dos animais.

Estes cambios poden evidenciarse só por pequenas modificacións na reacción dos animais aos estímulos exteriores, como depresión ou irritabilidad, dificultade paira moverse ou mesmo poden ser indicadores dunha posible enfermidade neuronal calquera tipo de cambio no comportamento habitual dos animais.

Os principais signos clínicos son de índole neurológica (aprensión, medo, sobresaltos excesivos ou depresión), movementos anormais (fibrilación, tremores), ataxia locomotora con hipermetría e problemas neurovegetativos (diminución da ruminación, bradicardia e alteración do ritmo cardíaco). Ao mesmo tempo poden presentarse prurito lumbar, aínda que este signo non sexa predominante, perda de peso e alteración do estado xeral.

Transcorrido un tempo de evolución da enfermidade, evidénciase incoordinación de movementos, imposibilidade de manterse en pé os animais e, finalmente, prodúcese a morte no 100% dos casos.

A EEB transmítese ás persoas polo consumo de tecidos contaminados procedentes de animais enfermos. Até o momento detectáronse “90” casos no Reino Unido e outro tres en Francia. Calcúlase que no Reino Unido liberáronse á cadea alimentaria uns 400.000 animais afectados polo mal. Isto significa que até o día de hoxe hai una relación dun caso humano por algo máis de 4.000 animais consumidos.

A enfermidade nas persoas é o que se denomina a nova variante da síndrome de Creutzfeldt-Jakob. É un proceso que se inicia con depresión e cadros variables de tipo neurológico. A diferenza da enfermidade clásica, adoita afectar a persoas relativamente novas. Os síntomas maniféstanse tras un período de incubación comprendido entre 5 e 10 anos e resólvese coa morte do individuo afectado tras unha evolución clínica normalmente inferior a un ano.

Inicialmente, calquera cambio no comportamento dos animais pode ser sospeitoso. No entanto, paira poder entender o complicado do diagnóstico hai que entender primeiro como se distribúe nos animais.

Os priones inxérense, e entran no animal ou a persoa, por alimentos contaminados. Una vez no sistema dixestivo son absorbidos directamente no intestino delgado, acumulándose nunhas áreas concretas que se denominan placas de Peyer. O tecido desta zona está caracterizado por ter una elevada cantidade de células linfoides (glóbulos brancos). Estas células son una primeira liña de defensa, de forma que os axentes estraños son retidos, impedíndose o seu diseminación.

Os priones retéñense durante longos períodos de tempo neste tipo de tecido (máis de 2 anos en vacún e de 5 a 10 anos en persoas). Transcorrido este tempo distribúense polo sangue, pero non libres, senón en células mononucleadas (un tipo de células linfoides). Isto impide ou limita a súa detección no sangue, mediante análises directas e dificulta a súa detección en animais vivos.

Durante a fase de diseminación, os priones van chegar ao tecido nervioso, iniciándose entón o proceso que presentará signos clínicos e que finalizará coa morte do individuo.

Tras a morte, non se observan cambios ou modificacións visibles a primeira ollada na autopsia. Con todo, apréciase a presenza dunha encefalopatía esponxiforme característica na maioría dos casos.

Neste momento non existe ningunha proba de diagnóstico paira detectar o axente da EEB. O único método dispoñible paira detectar a infecciosidad en fase terminal nos bovinos ou os animais doutras especies é a inoculación parenteral de tecido encefálico en ratos. No entanto, esta técnica non é utilizable na práctica xa que os períodos de incubación son duns 300 días.

Do mesmo xeito, a ausencia de resposta inmunitaria detectable na EEB ou outras encefalopatías esponxiformes transmisibles exclúe todas as probas serológicas.

A detección da enfermidade propiamente dita só é posible mediante un exame histopatológico do encéfalo dos animais clinicamente afectados a fin de buscar as modificacións esponxiformes características da sustancia gris, que se atopa simétricamente nos dous hemisferios, e logo evidenciación inmunohistoquímica das acumulacións de PrPsc específicas da enfermidade.

Outra opción é o exame das fibrillas, que evocan ás asociadas ao prurigo lumbar, por técnicas de microscopia electrónica ou electroforesis e immunoblotting a fin de detectar a isoforma específica da PrPsc en mostras de tecido encefálico non fixado, fresco ou conxelado.

Recentemente estanse desenvolvendo estudos paira poder detectar o prión en sangue, ben de forma directa, tras a análise dos glóbulos brancos ou mediante a detección de determinadas substancias que se aprecian no sangue de todos os afectados.

En todos os casos, as mostras de análises extráense preferentemente do encéfalo. Este extráese enteiro si trátase dun animal procedente dun país no que acaba de aparecer a EEB ou no que a incidencia é baixa; en función da incidencia da enfermidade, debe extraerse tamén o tronco cerebral ou a medula espinal. A extracción paira o exame histopatológico hase de efectuar canto antes despois da morte do animal.

Prevención e tratamento

Até a data non puido desenvolverse ningún tratamento eficaz paira a EEB. Iso obriga a que os animais sospeitosos de contraer a enfermidade deban ser sacrificados. O método usado é una inxección cunha sustancia letal que non dane o tecido cerebral, o cal se utilizará paira o diagnóstico.

A pesar de que non existe ningún tratamento, poden porse en práctica distintas medidas profilácticas a fin de evitar a extensión da enfermidade. As recomendadas son:

En países libres da enfermidade:

– Vixilancia patolóxica orientada á detección de síntomas nerviosos.– Medidas de protección relativas á importación de rumiantes vivos e/ou de produtos derivados.– Decisións regulamentarias paira a importación de embriones.

En países onde se rexistraron casos de EEB:

– Sacrificio con indemnización, paira obter confirmación dos casos.– Control da reciclaxe das proteínas procedentes de mamíferos.– Sistema eficaz de identificación e rastrexo dos bovinos.

O persoal de laboratorio que manipula tecidos procedentes de animais presuntamente afectados pola EEB debe usar roupa de protección adaptada e respectar estritamente un código de boas prácticas paira evitar calquera exposición ao axente patógeno, altamente resistente aos tratamentos físicos e a moitos tratamentos químicos. A aparición recente dunha nova variante da enfermidade de Creutzfeld-Jakob indica que o axente patógeno pode ser infeccioso paira o ser humano. A enfermidade non é contaxiosa, polo que nas operacións de laboratorio débense evitar principalmente as exposicións iatrogénicas, oculares ou oronasales accidentais.