Un estudo publicado na última edición da revista Science sinala as diferenzas nos niveis de contaminación química entre os salmóns de piscifactoría e os salvaxes e, especialmente, entre os americanos e os europeos. O estudo, baseado na análise de máis de 700 mostras, revela un importante problema de contaminación química e pon de manifesto a transcendencia do control dos pensos empregados na produción de peixe de piscifactoría.
O estudo publicado na última edición de Science revela que o salmón criado en piscifactorías contén niveis de contaminantes sensiblemente superiores aos do salmón salvaxe e que é nas instalacións europeas, en especial as escocesas, onde se obteñen peores rexistros. O estudo baseouse na análise de 50 compostos químicos en 700 mostras (case dúas toneladas de peixe) extraídas de instalacións europeas e americanas. Os peores indicadores corresponden a 13 dos 14 compostos organoclorados considerados na investigación. Nas súas conclusións, os investigadores alertan do risco das especies de piscifactoría e reclaman maior atención sobre o control da alimentación que reciben. Os pensos empregados, aseguran, están na orixe dunha contaminación que podería e debería evitarse.
Distintas organizacións de todo o mundo, entre elas a propia Organización Mundial da Saúde, saíron ao paso destas afirmacións, que consideran desmedidas en canto ao nivel de risco que os autores do estudo suxiren nas súas conclusións. Aínda que se admite un risco potencial pola existencia destes contaminantes, as autoridades sanitarias de diversos países, entre eles España, apresuráronse a sinalar que os niveis detectados están por baixo dos limiares considerados tóxicos e que o beneficio derivado da súa inxesta regular, como demostran estudos da American Heart Association (AHA) e outras institucións, superan en moito o risco asociado. En particular, os derivados da inxesta de acedos omega 3, considerados un factor de prtección fronte a enfermidades cardiovasculares.
A produción de salmóns en piscifactoría
O estudo publicado en Science alerta da falta de control de pensos usados en piscifactorías
Desde os anos oitenta a piscicultura presentouse como un sector de futuro en España. Con todo, poucas foron as especies a partir das cales se obteñen producións importantes. Entre elas, os moluscos bivalvos, especialmente o mexillón, seguidos da troita, a dourada, a robaliza e o rodaballo. Con todo, noutros países europeos como Noruega e Reino Unido, en especial Escocia, ademais de Canadá e Chile en América, potenciouse enormemente a produción de salmón, especie que desde os anos noventa conseguiu un gran éxito comercial.
Uno dos principais problemas que afecta o peixe, ademais da sobrepesca, é o nivel de contaminantes químicos (tanto orgánicos como inorgánicos) que poidan incorporar as distintas especies comerciais. En boa parte, esta problemática asociouse tradicionalmente coa contaminación ambiental. Pero nas especies de piscifactoría, ademais, hai que engadir, como pon de manifesto o estudo publicado en Science, a contaminación potencial que poida presentarse nos pensos empregados no engorde destes animais.
Tras practicamente 15 anos de investigación e desenvolvemento, e ampla experiencia a nivel mundial, a produción de salmóns de piscifactoría pode considerarse hoxe como perfectamente estandarizada. E iso logrouse a pesar das particularidades desta especie que obrigan a que, nos primeiros estadios de produción, deban desenvolverse en auga doce, paira pasar posteriormente a auga salgada, onde se procede ao seu engorde até o momento da súa captura, sacrificio, distribución e venda.
Una vez eclosionados os ovos, e coas larvas con capacidade paira alimentarse por si mesmas, pasan á nursery, zona na que comezan a alimentarse con penso extrusionado, de aspecto e forma similar aos pensos de animais domésticos e con escaso diámetro. Este penso ten una formulación suficiente paira permitir un adecuado desenvolvemento dos animais.
Una vez que o desenvolvemento se considera adecuado, os alevíns de salmón han de pasar a un medio acuático mariño. Isto non se pode realizar de forma directa, hai que facilitar una transición suave mediante unha gradación de concentración de sal que permita a adaptación dos animais ás novas condicións ambientais. Este procedemento coñécese como smoltificación. Una vez concluído, os animais pasan a granxas mariñas, nas que se introducen en gaiolas que se atopan no mar, en zonas resgardadas de correntes importantes e cunha excelente calidade de auga. Se as augas posúen contaminación orgánica, aparecen lesións en branquias que afectan a viabilidade dos animais. Nestas condicións, é frecuente a morte dunha elevada proporción de individuos e, por tanto, a perda da produción.
Debido precisamente á fraxilidade dos salmóns nos seus primeiros estadios de vida, os niveis de contaminación da auga deben ser forzosamente moi baixos. No caso de que as análises mostre presenza de contaminantes, a orixe máis frecuente son os pensos.
Os pensos empregados poden presentarse como un granulado extrusionado ou como pellets, unhas barritas dun tamaño algo maior. Entre outros compoñentes, e xa que os salmóns son animais carnívoros e voraces, os pensos posúen fariñas de peixe e de carne, o que garante un adecuado achegue de proteínas e algúns minerais esenciais. Ademais, hánselles de proporcionar ácidos grasos insaturados e poliinsaturados e complementos minerais e vitamínicos.
Contaminación ambiental
O estudo publicado en Science, certamente, marca diferenzas significativas. Tras a análise de 14 compostos químicos diferentes, que van desde pesticidas, pasando por hidrocarburos policíclicos até dioxinas e compostos similares, paira a maioría deles obsérvanse valores diverxentes entre animais salvaxes e os que se crían en granxas, e á súa vez, entre os que se crían en América e Europa. O estudo sostén que os animais de piscifactoría, en especial os europeos, conteñen niveis de contaminantes sensiblemente superiores.
Atribuír este fenómeno a problemas de tipo ambiental sería difícil de asumir. Entre outras razóns, porque significaría que as condicións ambientais dos animais criados en catividade son moito peores que as das augas onde crecen en liberdade. Razóns de produtividade, como se sinalou, motivan que os ambientes libres e de piscifactoría sexan o máis similares posible.
Aínda admitindo que houbese contaminación ambiental, que certamente existe nas piscifactorías de salmón e por suposto nos ambientes mariños libres, hai que considerar en paralelo o fenómeno da bioacumulación. Nos animais salvaxes, probablemente debido a que a súa dieta nos seus primeiros estadios baséase en insectos e outros animais que non chegaron a acumular niveis importantes destes contaminantes, a presenza de compostos organoclorados nos seus tecidos grasos non é alta a non ser que se dea una exposición aguda. Os maiores niveis só adoitan presentarse nos animais de maior idade.
Consecuentemente, si nas piscifactorías detéctanse contaminantes organoclorados, que tipicamente se acumulan en fígado e partes graxas do animal, e non hai exposición aguda ou mecanismos que propicien a bioacumulación, a única vía que explicaría a súa presenza son os pensos.
A vía de contaminación mediante pensos en ben coñecida. Pensos en mal estado, tratados inadecuadamente ou enriquecidos con materiais que se demostraron pouco apropiados, están na orixe de máis dunha crise alimentaria. Exemplos recorrentes diso é o uso irregular e indiscriminado de antibióticos ou outros medicamentos a través dos pensos ou a aínda candente crise das vacas tolas.
A diferenza da alimentación «natural», os animais de piscifactoría aliméntanse con fariñas que se obteñen a partir de restos de peixe, entre outros. Entre os compoñentes importantes atópase a graxa de peixe, xa que doutra maneira, dificilmente poderíase conseguir una composición de calidade da graxa do salmón, e non atopariamos os efectos beneficiosos do consumo reiterado da súa graxa sobre as enfermidades cardiovasculares.
É nesta fracción graxa onde nos atopariamos o principal problema. A maior parte dos compostos químicos analizados son acumulables na fracción graxa. Se se utilizan especies menores paira a elaboración de fariñas de peixe, ou mesmo restos doutras especies graxas de maior tamaño, apréciase, como puxeron de manifesto numerosos estudos, un incremento da concentración dos niveis da contaminación química.
O que o estudo publicado en Science ponnos de manifesto é una verificación deste principio ecolóxico, una situación, que aínda que non parece dun perigo enorme, si que presenta un problema que require solución, sendo esta un adecuado control das materias primas empregadas na elaboración dos pensos paira a alimentación dos peixes.
Os niveis de contaminación máximos detectados foron de 3 picogramos de dioxinas por gramo de peixe, sendo esta a máxima concentración detectada, localizándose nas mostras escocesas. A Organización Mundial da Saúde considera como máximos aceptables valores comprendidos entre 1-4 pg/Kg peso vivo do consumidor ao día. Por tanto, un individuo adulto de 70Kg de peso podería inxerir 280 pg/día. Se vemos que os máximos detectados son de 3 pg/g de peixe, poderíanse inxerir até 90 g de salmón ao día.
Por tanto, as cifras non poden ser consideradas tan alarmantes desde este punto de vista. Con todo, si no futuro non se consideran medidas de control que consigan reducir as concentracións actuais, si que poderiamos vernos abocados a unha situación de perigo dificilmente controlable.
- Hites R.A., Foran J.A., Carpenter D.Ou., Hamilton MC, Knuth BA, Schwager SJ. 2004. Global Assessment of Organic Contaminants in Farmed Salmon. Science 303:226-229.
- Organización Mundial da Saúde. 2001. WHO’S RECOMMENDATION CONCERNS MAXIMUM TOLERABLE DAILY INTAKE OF DIOXINS. http://www.who.int/inf-pr-2001/en/state2001-01.html
