Acollemento familiar

“Búscanse abrazos”. Con esta frase desesperada anúnciase o Programa de Acollementos e Adopcións Especiais do Instituto Madrileño do Menor e a Familia (IMMF), un departamento no que os teléfonos non deixan de comunicar. E non é paira menos, xa que en numerosas ocasións hai que intervir de forma inmediata: precísase una familia “acolledora de urxencia” paira evitar que algúns nenos, moitos deles bebés, acaben “institucionalizados” (internados) nun centro da Administración autonómica.

A diferenza entre vivir nunha familia e desenvolverse nun destes centros é notable. Grazas ao acollemento, segundo o Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais, hoxe máis de 25.500 nenos en España teñen dúas familias (una de acollida e outra biolóxica. O seu número xa supera nalgúns miles ao dos nenos internados en pisos e residencias.

“Está comprobado que a familia é o mellor dos ámbitos para que os pequenos poidan crecer e desenvolverse. E o máis parecido a unha familia é outra familia”, afirma Pedro Elías, presidente da Asociación de Familias Acolledoras de Aragón (ADAFA). Pero hai moitos nenos que, ás veces por unha crise puntual e outras por variados problemas estruturais, non poden vivir cos seus pais.

A Lei Orgánica de Protección Xurídica do Menor (LOPJM) 1/96, de 15 de xaneiro, propicia desde a súa promulgación a acollida de nenos sen que necesariamente adquírase un compromiso de adopción ou se retire a patria potestade aos seus pais biolóxicos. Deste xeito o acollemento, aínda que é una competencia das comunidades autónomas e en cada una delas ten certas particularidades, defínese como:

• Una medida legal temporal cuxo obxectivo é promover a volta do menor cos seus pais nos casos que sexa posible.
• Garante que o pequeno poida manter una relación coa súa familia de orixe a través de visitas.

Os traballadores dos servizos sociais e das Institucións Colaboradoras de Integración Familiar (ICIF) consultados coinciden en que non hai dous acollementos iguais, xa que se trata de buscar a maneira máis apropiada paira cada caso. O acollemento durará o tempo que precisen estes técnicos paira realizar un estudo sobre a situación do menor e poder decidir si vai volver coa súa familia de orixe ou é necesario propor outras medidas de protección.

En principio trátase de axudar á familia biolóxica a resolver os seus problemas e a afrontar a responsabilidade que leva ter un neno. Inicialmente téntase o acollemento familiar non preadoptivo en familia extensa (avós, tíos, curmáns?) e si non é posible facelo neste ámbito recórrese a unha familia allea disposta a acoller temporalmente.

No entanto, a LOPJM distingue fundamentalmente tres tipos de acollemento familiar paira protexer aos nenos que, por distintas circunstancias, deben ser separados temporalmente dos seus pais:

• Acollemento familiar simple: Está pensado paira as situacións nas que existe una alta probabilidade de retorno do neno cos seus pais. É transitorio. No caso dos bebés dura como máximo 6 meses. Pasado ese tempo o bebé ten que volver cos seus pais ou con outra familia pero xa noutra modalidade de acollida. Por exemplo, o ano pasado en Aragón tramitáronse máis de 50 acollementos de urxencia deste tipo paira pequenos menores de 6 anos; en novembro de 2005, en Biscaia eran 25 pequenos os que esperaban una familia que lles acollese de maneira inmediata.
• Acollemento familiar permanente: Utilízase cando non existe un prognóstico claro de retorno pero a vinculación emocional do menor coa súa familia ha de manterse. A súa duración é indefinida e pode ser maior de dous anos.
• Acollemento familiar preadoptivo: Ten como finalidade a adopción. É preciso que o pequeno teña una situación xurídica adecuada paira a súa adopción e que os acolledores sexan idóneos paira iso.

Ademais existe o chamado acollemento aberto, paira ter consigo a un neno durante fins de semana e vacacións. É un recurso adecuado paira nenos que necesitan a referencia dunha familia de acollida e que teñen ao redor dos 10 anos.

Os nenos que entran a formar parte deste programa teñen dúas familias, a súa e a de acollida, e todos eles comparten dúas necesidades: necesitan una familia que lles coide e á vez manter a relación coa súa familia de orixe. Dependendo de como se formalice, o acollemento familiar pode ser:

• Administrativo: o que formaliza a entidade pública correspondente, é dicir, a Comisión de Tutela, sempre que os pais ou titores do neno expresen o seu consentimento.
• Xudicial: o que se constitúe por auto dun xuíz a proposta da entidade pública. Aplícase sobre todo paira os acollementos permanentes, nos casos en que os pais ou titores non consenten expresamente ou se opoñen.

O acollemento familiar produce efectos moi beneficiosos no desenvolvemento e adaptación dos nenos acollidos. En realidade pode ser acolledor calquera núcleo capaz de proporcionar afecto e estabilidade a un neno. No caso dos bebés esíxese que polo menos una persoa poida dedicarse ao pequeno en exclusiva.

Pero darlles ese fogar ao que teñen dereito non é sempre una tarefa fácil. Os conflitos son maiores cantos máis anos teñen os mozos e mozas, por vivir situacións moi difíciles ás que se ten que adaptar a súa nova familia. Concretamente, no noso país poden acoller os maiores de idade que conten habilidades e recursos, sexan matrimonios con ou sen fillos, persoas que viven soas (solteiras, viúvas, separadas) ou parellas de feito do mesmo ou distinto sexo.

As familias demandantes poden escoller ao menor na modalidade de acollemento permanente, pero non en urxente. Por iso aínda quedan moitos nenos esperando una nova oportunidade nos centros de protección. Sobre todo aqueles maiores de 8 anos, grupos de irmáns, os pertencentes a certas etnias, con algunha discapacidade, que sofren algunha enfermidade ou precisan dun especial apoio debido aos malos tratos ou abusos sexuais sufridos, e por tanto requiren de familias con formación e habilidades específicas paira prestarlles coidados.

Os traballadores sociais, como Beatriz Urruticoechea, da Fundación Marxes e Vínculos en Alxeciras, buscan a familia máis adecuada paira cada menor. Llas ingenian paira contentar ás dúas partes, neno-nena e fogar acolledor. “Hai moito terreo que tentear e é curioso que as familias que acollen a nenos saharauís non llo pensen tanto”, comenta. Neste proceso de acollida é fundamental o labor destes profesionais, que se encargan de:

• Asegurar un axuste que permita una boa adaptación da familia de acollida e o neno.
• Apoiar tanto ao menor como á familia de acollida.
• Favorecer e mellorar os vínculos entre o pequeno e a súa familia de orixe.
• Apoiar á familia natural ao longo do proceso (consentimento…).
• Paliar as disfuncións que orixinaron a situación de desprotección.

Pola súa banda, as familias que queiran acoller han de saber que non será fácil asumir a responsabilidade que van abordar. Deberán dispor de tempo paira atender ao pequeno e colaborar cos técnicos de acollemento e ter “ben claro” que o obxectivo non é a adopción.

Entre os requisitos solicitados, aos solicitantes simplemente pediráselles flexibilidade e capacidade de adaptación ante situacións novas; dispor de medios de vida suficientes; gozar dun estado de saúde física e psíquica que garanta a atención normalizada do menor; e, en casos de parellas, convivir de forma continuada durante un período mínimo. Os traballadores sociais descartan despois que existan historias persoais que impliquen risco paira o menor, e a familia de acollida hase de comprometer a aceptar as relacións entre o pequeno e a súa familia de orixe e, no seu caso, o réxime de visitas establecido (que depende de cada caso e en gran parte da disposición dos pais naturais e do resto da familia biolóxica).

Proporcionar acollida a un neno é un acto de xenerosidade e solidariedade, por tanto gratuíto e voluntario. Pero, para que a capacidade adquisitiva da familia non se vexa afectada, os departamentos de menores ou de acción social ofrecen, ademais de apoio técnico, apoio económico ás familias acolledoras, que se traduce nunha axuda mensual que puiden roldar os 250 euros por neno e os 350 euros en concepto de dispoñibilidade. A cantidade varía en función dos recursos económicos de cada familia e é un criterio específico de cada comunidade autónoma.