Antonio Vargas é médico e responsable da área de Saúde e Nutrición de Acción contra a fame, organización coa que empezou traballando en 1998 e á que volveu hai dous anos despois dun longo percorrido como especialista en medicamento tropical, nutrición e VIH en diferentes países e organizacións como Médicos sen Fronteiras e Médicos do Mundo. A súa lema é “a conciencia necesita da ciencia para converterse en acción”. E ver os resultados e efectos do labor que desempeña a entidade para a que traballa é o que lle motiva a seguir activo e combartir a desnutrición no mundo. Vargas incide en que “seis millóns de persoas na área subsahariana están en risco de desnutrición aguda severa” e que o próximos tres ou catro meses, que conforman a estación da fame, son de alto risco para a poboación máis vulnerable. Ademais, calcula que “durante tres ou catro anos, hai poboación á que haberá que soster con distribucións alimentarias, ata que haxa un período de alimentación que permita ás familias recuperarse”.
Sen deternos na especificidade de cada país, en xeral hai causas básicas que teñen que ver coa mala gobernación e situacións de conflito. Están as causas subxacentes, que teñen que ver coa inseguridade alimentaria e o non acceso á alimentación, e hai outras relacionadas directamente coa desnutrición, que teñen que ver coas barreiras aos sistemas de saúde e a falta de poderse alimentar.
Segundo as últimas estatísticas proporcionadas por UNICEF, no ano 2014 sabíase que 1 de cada 13 nenos no mundo estaba en risco de padecer desnutrición aguda. Iso supón aproximadamente 50 millóns de menores de cinco anos, dos cales 16 millóns corren o risco de padecer malnutrición aguda severa.
Sen caer en tecnicismos, temos tres grandes grupos de malnutridos, porque cando falamos de malnutrición tamén se contempla a obesidade, onde estamos a ver que hai un incremento de 10 millóns de persoas con risco de ter sobrepeso. Se falamos da cara oposta, a do peso por baixo da normalidade, distinguimos dous tipos de desnutrición: a aguda e a crónica. A desnutrición crónica dáse en contextos como América Latina e sófrena os nenos que non teñen a talla necesaria e teñen un atraso no crecemento. A desnutrición aguda corresponde a aqueles cuxo peso está por baixo da súa idade; é máis grave pero máis puntual e pódese tratar.
“A diarrea é unha do catro patoloxías polas cales falecen os nenos menores de cinco anos”Para Acción contra a fame, a nosa maneira de intervención multisectorial terá directamente máis incidencia no problema da desnutrición. Preto do 60% dos nenos que teñen desnutrición aguda severa, na primeira consulta que se lles realiza, teñen sintomatología de diarrea, unha do catro patoloxías polas cales falecen os menores de cinco anos, en concreto no contexto do Sahel. A ausencia de auga de calidade leva que a súa inxesta produza unha alteración no tracto dixestivo e unha mala xestión dos micronutrientes e da alimentación que poida dispor. O neno, a medida que pasa o tempo con este consumo, pode desenvolver diarrea e producir esta síndrome de malabsorción que leva a que se poida desencadear unha desnutrición.
“Nalgúns países en conflito e polo fenómeno do Neno, a estación da fame adiantouse”Agora entramos nunha época do ano que denominamos a estación da fame, é dicir, cando as familias consumiron toda a alimentación da última colleita e aínda non se produciron novos alimentos. Neste período as familias compran alimentación máis barata, ás veces nin sequera atópase nos mercados, que redunda nunha alteración da boa práctica alimenticia. Por tanto, a cazuela énchese de alimentos con poucos nutrientes e pouco enerxéticos para o desenvolvemento dos nenos. Nalgúns países este período adiantouse, por exemplo en zonas de conflito armado, onde non se puido plantar o ano pasado e as familias non puideron chegar con estas reservas para poder aguantar estes meses ata esperar a próxima colleita. Hai outro condicionante, o do efecto climático do Neno onde se produciron secas e non se poderá recoller o plantado. O período da fame empeza agora, pero sábese que a recollida da colleita en tres meses non será suficiente como para aguantar a alimentación mínima que teñen que ter as familias.
Quero incidir en que seis millóns de persoas na área subsahariana están en risco de desnutrición aguda severa. Hai un total de 4,5 millóns de desprazados nesta zona e 7,2 millóns de nenos, mulleres embarazadas e lactantes con risco de desnutrición. Son cifras, pero ante todo son persoas que requiren o noso traballo profesional e a nosa axuda.
En concreto, hai unha área de alto risco que circunda o lago Chad. Hai países como Níxer, Chad, Nixeria ou Camerún nos que, polo conflito armado, están a producirse desprazamentos de poboación, xunto ao non cultivo e a non recollida e a deslocalización das poboacións do seu lugar habitual de residencia que se atopan en campos de desprazados. É un contexto de alto risco como o que se está producindo no norte de Malí onde, ao conflito armado, úneselle o efecto da seca do ano pasado e os índices de malnutrición superan os de emerxencia. O norte de Senegal tamén se converteu nun lugar onde as taxas da malnutrición son elevadas. Outro país tamén é Mauritania. Ademais, hai outros como Etiopía, India e Malawi (efecto de inundacións) onde os niveis de emerxencia tamén son claros.
É unha área onde se avanzaron nos modelos predictivos que van condicionados aos desastres naturais. Pero sabemos que para o Sahel pódense producir tres ou catro meses que consideramos de alto risco para a poboación moi vulnerable a caer no problema da desnutrición. Falamos de poboación que non puido plantar e, por tanto, non recollerá colleita. Así que se estima que durante tres ou catro anos hai poboación á que haberá que soster con distribucións alimentarias, ata que haxa un período de alimentación que permita ás familias recuperarse.
“Está a producirse malnutrición en España tanto por defecto como por exceso”Si que se está producindo malnutrición en España tanto por defecto como por exceso. As familias tiveron que reconstruír o seu prato con alimentos máis baratos que non son os máis adecuados. Non se rexistraron zonas con casos de malnutrición aguda, pero si os medios de vida que a xente está a soportar leva a unha alteración dos seus hábitos alimenticios e, nalgún caso, pode levar sobrepeso ou déficit porque hai unha parte da poboación que se alimenta de maneira incorrecta.
Temos organizados os nosos programas cara ás consecuencias e cara ás causas. E traballamos de maneira conxunta nos países nos que intervimos cos dous enfoques, para que non se dea causa-consecuencias. As intervencións de Acción contra a fame pódense diferenciar doutro modelo de intervención doutras institucións en que temos ben identificado o sector de medios de vida, de seguridade alimentaria, auga e saneamento, saúde e de nutrición. Facilitamos á comunidade para que, cando se produza seca ou fame, teña a capacidade de volverse a levantar. A palabra resiliencia está incorporada en todas as nosas intervencións a fin de fortalecer as capacidades da comunidade, do individuo ou do sistema para volverse a levantar e que o impacto sexa o menor posible.
“Aínda que a fame pareza un problema afastado é un problema no que todos temos unha gran parte de solución”Temos un slogan que nolo cremos: “Somos a primeira xeración que ten todos os recursos para acabar coa fame”. Sabemos e temos todas as ferramentas para podelo facer. Nós somos pioneiros ou potenciadores, que fomentamos accións que van na mellora de ferramentas que teñan maior impacto. Así que temos toda a capacidade para acabar coa fame. Habemos de implicarnos máis, pór en marcha o que sabemos que funciona e non esquecer que a solución non a ten unha institución senón unha comunidade global. É un traballo común cun problema común. Aínda que a fame pareza un problema afastado, é un problema no que todos temos unha gran parte de solución e tamén de causa.
En primeiro lugar, este tipo de entrevistas, que nos axuda a difundir a nosa mensaxe e divulgar o que estamos a facer. Isto fai que a sociedade se implique tamén nos problemas, non só con recursos, aínda que tamén é necesario para que fagamos as intervencións. Gustaríanos que tanto o noso traballo como a nosa voz sexa a propia comunidade.
