Cuarto Mundo: pobreza nos países desenvolvidos

O termo ‘Cuarto Mundo’ foi utilizado por primeira vez nos anos 70 paira designar a aquelas persoas que viven en situacións realmente precarias. O seu creador foi o pai Joseph Wresinski, criado nun ambiente moi afastado da opulencia e que fundou en 1957 a primeira asociación contra a exclusión dos máis pobres. “O Cuarto Mundo é un pobo formado por homes, mulleres e nenos que, xeración tras xeración, ven excluídos dos dereitos fundamentais dos que goza o resto da sociedade. ven excluídos dos progresos sociais e da participación na vida asociativa, política, relixiosa, cultural, sindical… das súas sociedades. Non se conta con eles como interlocutores senón, como moito, como meros beneficiarios de axudas”. Así define o termo Beatriz Rodríguez-Viña, voluntaria permanente de Movemento Cuarto Mundo en Madrid.

Pero cal é a principal característica deste denominado Cuarto Mundo? O máis curioso é que xorde dentro do que se coñece como Primeiro Mundo. É nos países máis avanzados onde a gran diferenza na repartición da riqueza dá lugar a dous grandes grupos que ocupan un mesmo espazo físico, pero non social. Non son casos illados. Segundo datos de Médicos do Mundo, só en Europa residen máis de 40 millóns de persoas pobres. “Outro das paradigmas é Estados Unidos, que ten una economía punteira, pero tamén unha gran porcentaxe de persoas pobres que viven por baixo de niveis aceptables. Isto é aínda moito peor de dixerir”, reflexiona a vicepresidenta da ONG, Celina Pereda.

A miseria sempre estivo presente na nosa sociedade. Sempre existiron ricos e pobres. Pero é agora cando esta diferenza faise máis patente. A medida que a economía do mundo occidental crece, tamén aumenta o número de persoas ás que esta riqueza non chega. Téndese a pensar que os máis pobres viven nos países do Sur. Sorprende recoñecer a pobreza ‘á beira de casa’, pero haina. “En todos os países hai pobres, que son os que menos medios teñen paira saír adiante”, apunta Rodríguez-Viña.

Combater a pobreza é un dos retos da sociedade en que vivimos. Se non se atopa una solución, o problema pode cronificarse e entrar nunha espiral de difícil saída. É necesario pór sobre a mesa as diferentes situacións de exclusión social e afrontar cada una delas coas mellores ferramentas. Una das claves podería ser a incorporación destas persoas ao proceso produtivo ou a elaboración dunha Lei de Inclusión Social, reclamada desde hai anos pola Asociación Prol-Dereitos Humanos de Andalucía. “O crecemento económico espectacular xerado nos últimos anos non contribuíu a garantir os dereitos humanos nin a mellorar as condicións de vida de todos os cidadáns porque o limiar de pobreza non descendeu”, denuncia a APDHA.

A identidade de quen conforman o Cuarto Mundo variou en paralelo aos cambios sociais. Persoas sen fogar, maiores sen recursos, drogodependentes, mulleres, nenos ou inmigrantes son os grupos que se enfrontan con maior frecuencia a situacións de precariedade. O X Informe de Exclusión Social, publicado por Médicos do Mundo en 2005 paira analizar a evolución dos últimos dez anos, recoñece que a exclusión social e a pobreza “comparten trazos”. A primeira limita o dereito a participar na sociedade. A segunda impide acceder aos recursos necesarios paira realizar as actividades básicas da vida.

Algunhas das causas que levan a esta situación son a vulnerabilidade ante as drogas ou a dificultade de acceso a unha vivenda, á educación ou a un emprego remunerado. Contra todas estas dificultades loita Médicos do Mundo desde 1992. Esta organización conta con varios programas de atención a persoas excluídas. Os primeiros proxectos tiñan como obxectivo a prevención de VIH/sida, debido á alta prevalencia da infección en España durante aqueles anos, aínda que na actualidade a inmigración copa boa parte dos seus esforzos. “Temos una poboación á que é necesario prestarlle atención”, afirma Celina Pereda.

A maioría das persoas inmigrantes teñen problemas paira regularizar a súa situación, o que lles dificulta o acceso aos recursos sociais, sanitarios, laborais e de vivenda. No caso das persoas drogodependentes, o consumo de drogas provoca o rexeitamento da poboación e exponlles á marxinalidade, a deterioración física e mental. Pola súa banda, quen carecen de fogar son “o conxunto de poboación máis castigado, non só pola falta de vivenda, senón tamén polo desemprego, a desestruturación familiar, o estigma público, o desarraigamento social, a enfermidade, a deterioración da súa propia identidade e a falta de acceso aos servizos”, explican desde Médicos do Mundo.

É a eterna pregunta Pódese superar a exclusión social? “A miseria non é una fatalidade e ninguén se resigna a ela, nin os que a padecen nin os que a descobren”, responde Beatriz Rodríguez-Viña. “Todas as persoas vemos que hai realidades sociais diferentes á nosa, outra cousa é que as queiramos recoñecer”, engade Celina Pereda. Cada día, somos conscientes do que ocorre ao noso ao redor. A chegada de persoas inmigrantes ás cidades, por exemplo, resulta cada vez máis familiar posto que son estas persoas as que en moitos casos encárganse de coidar aos nosos maiores e pequenos, ademais de realizar tarefas de limpeza do fogar ou atender comercios, en maior medida.

En canto aos instrumentos paira combater a pobreza, principalmente son dúas: fai falta incrementar as axudas económicas e involucrar ás persoas afectadas. “Os esforzos só poden ser eficaces se as persoas que sofren a extrema pobreza toman parte activa neles”, explica Rodríguez-Viña. Quen se enfrontan cada día á exclusión social son quen mellor a coñecen e poden ensinar a superala. Por iso, hai que outorgarlles os medios necesarios para que dean a coñecer a súa experiencia e fagan as súas achegas paira adoptar as medidas pertinentes.

“Pola súa banda -recomenda Rodríguez-Viña-, o resto da sociedade debe asumir un compromiso económico, político, social e cultural. Crear espazos de encontro e participación na loita contra a miseria e converter aos máis pobres e excluídos nos principais protagonistas do seu desenvolvemento”. O X Informe de Exclusión Social recolle como, ao longo de 2005, produciuse “o máis importante proceso de regularización” de inmigrantes en España, aínda que o “endurecemento” das medidas nas fronteiras provocou episodios como a crise dos valos en Ceuta e Melilla. Fai fincapé no alto risco de contraer enfermidades de transmisión sexual por parte de quen non teñen acceso a medidas tan básicas como a utilización de preservativos. E anima a adaptar a forma de traballo da ONG e institucións públicas ás distintas realidades existentes.

En concreto, requírense accións específicas nos ámbitos que máis preocupan na actualidade:

Persoas inmigrantes. A inclusión no sistema público de sanidade de todas as persoas que residen en España permitiría mellorar a súa saúde e a da comunidade na que viven. Ademais, é preciso aumentar o investimento nos países de orixe paira evitar a saída deles en busca dun futuro mellor.

Persoas drogodependentes. Os programas de metadona, intercambio de xiringas e redución de danos en xeral limitan os riscos do consumo de drogas. Tamén hai que abordar as prácticas sexuais non seguras.

Persoas sen fogar. Uno dos problemas máis frecuentes é a escaseza de prazas en albergues, pero tamén hai que impulsar o desenvolvemento de programas de integración social, formación e técnicas de procura de emprego.