A celiaquía é unha enfermidade intestinal crónica caracterizada pola intolerancia, en certos individuos xeneticamente predispostos, ao glute, complexo proteico que forma parte da composición de cereais como o trigo, a cebada, o centeo e o triticale (híbrido entre trigo e centeo). A intolerancia dáse nunha das proteínas ou prolaminas que constitúen o glute, a gliadina no trigo, a secalina no centeo e a hordeína na cebada.
Avena sen glute
O tratamento dietético da celiaquía e, en moitos casos, tamén da dermatitis herpetiforme (enfermidade da pel frecuentemente asociada á intolerancia ao glute), leva a exclusión da dieta de todos os cereais e derivados con este composto. Son substituídos por aqueles que non o conteñen, como o arroz, o millo e outros menos comúns na nosa cultura alimentaria como o mijo e o sorgo.
A intolerancia á gliadina do glute, a proteína tóxica, cursa cunha resposta inmunológica que provoca dano a nivel da mucosa do intestino delgado, coa consecuente malabsorción xeneralizada dos nutrientes dos alimentos. A maior ou menor proporción da malabsorción dependerá da porción de intestino delgado afectada. A dietoterapia permite á mucosa intestinal recuperarse, coa consecuente mellora da absorción de nutrientes e diminución do risco de trastornos asociados, como enfraquecemento do estado xeral e, en casos máis graves, anemia ou osteoporose.
É incerto o papel que xoga a avena na celiaquía. Dado que é un alimento moi nutritivo, desde hai anos están a levarse a cabo numerosas investigacións para dilucidar as dúbidas de médicos e nutricionistas sobre o seu efecto no tratamento dietético das persoas celíacas.
A avena non se adoita consumir en gran, aínda que se emprega como ingrediente esencial para elaborar numerosos produtos derivados como os copos, as galletas ou os sopapos de avena. A confirmación de que a avena non contén gliadina, a sustancia máis tóxica do glute (esta prolamina na avena denomínase avenina, e a súa cantidade é menor), permitiría incluír este interesante cereal no plan dietético de quen padecen celiaquía, ampliando a gama de produtos alimenticios tolerados.
Bos resultados comprobados
A avena pode incluírse, de forma moderada, nunha dieta libre de glute pola maioría de persoas con celiaquía
Está a investigarse o papel da avena na enfermidade celíaca desde hai décadas. Con todo, moitos dos estudos realizados baseábanse nunha mostra pouco representativa e numerosa (participaban sobre todo nenos). Así mesmo, os períodos de seguimento dietético eran moi curtos como para poder extraer conclusións determinantes.
O estudo máis consistente sobre a cuestión foi o dirixido por Esko Janatuinen, da Unidade de Gastroenterología do Hospital Universitario Kuopio (Finlandia), fai máis dunha década. Publicouse no ‘New England Journal of Medicine’. Neste ensaio aleatorio, os investigadores estudaron os efectos dunha dieta libre de glute con avena e sen avena en 52 adultos con enfermidade celíaca en fase de remisión e en 40 persoas recentemente diagnosticadas de celiaquía.
Ao comezo do estudo, consideraron como cantidade moderada de avena uns 50-70 g deste cereal por día, presentado de tres formas distintas: fariña de trigo, mesturada coa mesma cantidade de avena; ‘muesli’, cun 60% de avena; e copos de avena de almorzo. Aos pacientes con enfermidade celíaca en remisión fíxoselles o seguimento durante 6 meses. O tratamento para as persoas con diagnóstico recente de celiaquía durou o dobre. A todos realizóuselles unha biopsia das vellosidades intestinais ao principio e ao final do estudo. Na biopsia final comprobouse que non había diferenzas significativas entre os pacientes (non houbo empeoramento da estrutura das vellosidades intestinais). As análises de laboratorio tampouco deron diferenzas entre o grupo que consumiu avena e o grupo de control. Incluso todos os pacientes con diagnóstico recente de celiaquía que consumiron avena, excepto un, atopábanse en remisión ao ano de comezar o estudo.
Con esta investigación confírmase a teoría de que cantidades moderadas de avena poden incluírse, sen efectos adversos, dentro dunha dieta libre de glute pola maioría de persoas adultas con enfermidade celíaca. Ao final do estudo a maioría dos pacientes consumían unha media de 30 g de avena por día (o 81% dos pacientes en remisión e o 74% dos pacientes con diagnóstico recente).
Janatuinen proseguiu a investigación co obxectivo de analizar a seguridade a longo prazo da inxesta de avena, neste caso durante 5 anos. Durante este tempo realizouse o seguimento de 23 pacientes, consumidores habituais de avena, que participaran no estudo anterior. Os resultados comparáronse co grupo control (dieta libre de glute sen avena). Os resultados do estudo, que se publicaron na revista ‘Gut’, proporcionan a primeira evidencia científica da seguridade a longo prazo do consumo de avena dentro dunha dieta libre de glute para persoas adultas con celiaquía.
En nenos tamén hai estudos neste sentido, aínda que de menor duración. Por iso, os especialistas estiman a necesidade de investigar máis para determinar a seguridade a longo prazo da avena na dieta infantil sen glute.
Imagen: Phil DuboisNeste momento, e a pesar dos bos resultados das investigacións, o consello de evitar a avena nesta enfermidade crónica xustifícase polo risco elevado de que devandito cereal e os seus derivados (copos, fariña, sopapos ou galletas) puidéronse contaminar por contacto con outros cereais con glute (trigo, cebada ou centeo) durante o seu procesado (colleita, transporte, moenda ou tratamentos posteriores).
A Federación de Asociacións de Celíacos de España (FACE) estima que unha de cada 100/150 persoas son celíacas, aínda que só o 10% están diagnosticadas. Tendo en conta a elevada prevalencia de celiaquía entre a poboación española, por tanto, sería moi interesante un traballo na liña de desenvolver métodos de cultivo, transporte e moenda para obter avena pura e libre de contaminantes. Isto permitiría incluír a avena dentro da dieta sen glute, facéndoa máis equilibrada e variada a nivel nutricional.
Como última novidade, FACE fixo pública recentemente, na súa web, a última modificación da súa ‘lista de alimentos sen glute’.
