Desfacendo a norma de que a deterioración cognitiva é consecuencia do paso dos anos e que a certa idade a cordura vóanos, investigadores de distintos países mostráronse perplexos á hora de constatar que en non poucas persoas de idade moi avanzada, por encima dos cen anos, os mecanismos de recoñecemento, interpretación, memoria ou linguaxe parecen misteriosamente inalterables.
Thomas Perls, encabezando a un grupo de neurólogos do Boston Medical Center, decidiu investigar cientificamente esta impresión por medio dun estudo con persoas centenarias de Massachusetts. «Se a deterioración cognitiva avanzase á velocidade que sempre calculamos, todos os individuos de máis de cen anos deberían presentar unha forma ou outra de demencia e, con todo, constatamos que non é así», explica o investigador.
O traballo coordinado por Perls inclúe avaliacións neuropsicolóxicas e neuropatológicas de anciáns centenarios. Moitos deles, asegura, permanecen cognitivamente intactos. Perls recoñece que na maioría destes centenarios detéctanse marcadores de enfermidade de Alzheimer e, no entanto, non hai sintomatología clínica que apoie o diagnóstico.
Os autores do New England Centenarian Study lembran así mesmo que numerosos estudos plasmaron cuan difícil é escapar a unha ou outra forma de demencia, aínda que sexa en forma incipiente, máis aló dos 85 anos, considerada unha idade barreira. A pesar diso, explica Perls, persiste unha certa discordancia na bibliografía. De acordo cos resultados obtidos por outro estudo levado a cabo na mesma rexión anos atrás, a taxa de demencia en individuos de 85 anos chegaba só ao 50%, tendo en conta que un estudo holandés certificaba que a prevalencia de disfunción cognitiva en 19 individuos de máis de cen anos era do 100%.
Menos enfermidade
Outro apuntamento interesante é que nos individuos de cen anos ou máis con diagnóstico de demencia, a enfermidade apareceu en fases moi tardías, entrada xa a novena década de vida.Perls e o seu equipo levaron a cabo un estudo retrospectivo de 350 pacientes centenarios nos que se deron tres circunstancias distintas: nun 42% tratábase de individuos dementes que sobrevivían misteriosamente á enfermidade (coñecida por limitar a supervivencia dos enfermos); no 45% detectáronse os primeiros síntomas máis aló dos 80 anos e un 13% seguía sen presentar síntoma algún.
Case a metade de anciáns centenarios manteñen intactas as súas facultades mentaisO experto subliña que tanto os sobreviventes (enfermos) como os que escaparan á enfermidade tiñan unha notable capacidade para valerse por si mesmos. De forma menos paradoxal, constatouse que o grao de saúde xeral destas persoas era tamén excepcional: case o 90% destes centenarios esquivara achaques tan propios da vellez como a enfermidade cardiovascular ou os cancros non dermatológicos. Como resposta, os autores do estudo propoñen a existencia de mecanismos de lonxevidade de carácter fenotípico, así como diversos genotipos subxacentes e interaccións ambientais.
O xénero, como é sabido, desempeña tamén un papel esencial: só o 15% dos pacientes que superaron a barreira dos cen anos no estudo americano foi de sexo masculino. Á mantenta disto último, Perls especula coa posibilidade de que os estrógenos da muller, coñecidos pola súa natureza antioxidante, exerzan unha función protectora. Por outra banda, engade o investigador, o organismo da muller, debido ás seriadas menstruaciones, «dispón de menos ferro e de menos radicais libres». O autor lembra que a presenza de menos ferro e menos radicais libres asóciase a niveis de colesterol LDL máis baixos, cun risco menor para cardiopatía isquémica ou ictus.
A todas estas especulacións non podía escapar o factor puramente xenético, ao cal se atribúe entre o 5% e o 10% dos casos de lonxevidade. Diversos investigadores levan anos traballando en modelos animais para determinar se, efectivamente, existe un xene da «longa vida». Nalgúns dos traballos realizados co verme C. elegans púidose comprobar, por exemplo, como a supresión de xenes específicos permite dobrar as súas expectativas de vida, aínda que cuns niveis de actividade metabólica e física moi limitados.
Irreversible, non inevitable
Outro estudo danés, con 276 pacientes daquel país europeo que iniciaron o terceiro milenio cumprindo cen anos, resolveu que a metade tiña signos inequívocos de demencia, mentres que un 37% carecía de signo algún.A prevalencia de enfermidades non cognitivas asociadas a procesos de demencia era así mesmo escasa: só un 12% padecía déficit de vitamina B12 e acedo fólico, hipotiroidismo ou Parkinson.
Karen Andersen-Ranberg, da Universidade de Odense, engadiu que a historia clínica de episodios cardiovasculares ou ictus foi similar en dementes e non dementes. En cambio, os valores de presión arterial foron xeralmente máis elevados nos pacientes con demencia.
A investigadora conclúe que a demencia senil é unha enfermidade máis que probable en pacientes anciáns, conforme avanzan os anos, pero nega que se trate dunha condición inevitable. Por iso é polo que considere de gran interese proseguir coas investigacións que aclaren os mecanismos de resistencia á deterioración cognitiva para elaborar, así, estratexias de prevención precoz. «Unha vez instaurados os primeiros síntomas de demencia o avance da enfermidade é progresivo e irreversible», asegura. «Pero a súa instauración pode atrasarse se se coñecen os mecanismos e as medidas para desactivalos», engade.
Co aumento do nivel de vida e a mellora dos dispositivos asistenciais son cada vez máis as persoas do noso país que pasan a fronteira dos cen anos. Se antes podían contarse cos dedos da man, hoxe non é raro alcanzar idades avanzadas, polo que atender a pacientes centenarios, aínda que non é habitual nos nosos hospitais, deixou de ser un feito anecdótico. Sen ir máis lonxe, a Comisión de Poboación e Desenvolvemento das Nacións Unidas prevé que o número de centenarios en todo o mundo pasará de 155.000 no ano 2000 a 2.189.000 no 2050.
Actualmente existen varios grupos de investigadores en España que manteñen rexistros de centenarios, na súa maioría orientados desde unha perspectiva demográfica. Con todo, son escasos os estudos publicados sobre este tema, enfocados desde un punto de vista psicosocial ou clínico. En Lugo, un equipo de internistas do Complexo Hospitalario Xeral-Calde levou a cabo recentemente un estudo de pacientes centenarios a fin de poder analizar os factores relacionados coa lonxevidade, coñecer en detalle o seu estado de saúde e establecer os programas necesarios para conseguir a máxima calidade de vida e independencia funcional destas persoas.
Entre xaneiro de 2001 e setembro de 2003, os autores realizaron visitas domiciliarias a estes individuos, cumprimentando un protocolo que incluía a súa situación social, historia clínica, exploración física, estado funcional (Índice de Barthel -IB-) e extracción de mostras de sangue. Entrevistouse en total a 54 centenarios, 16 homes e 38 mulleres. O 75,9% presentaba viuvez; o 87% vive coa súa familia e o 79,6% cursou estudos na súa mocidade. Todos teñen ingresos propios. Nos seus antecedentes médicos destaca que o 64,8% presenta alteracións da visión ou a audición, o 81,5% consome medicamentos, o 59,3% pasou por intervencións cirúrxicas e o 46,3% ingresou nun hospital por causas médicas. A cobertura vacunal é baixa. A valoración funcional, mediante o IB, obtivo unha puntuación media de 59 ± 36,4, mostrando unha diferenza significativa p< 0,003 entre homes (82,7 ± 28,7) e mulleres (49,6 ± 35,1). Extraéronse mostras de sangue a 51 centenarios, non demostrándose diferenzas significativas entre sexos nin tampouco segundo o nivel de dependencia.
Os investigadores concluíron que a poboación centenaria da área sanitaria de Lugo estudada é similar á descrita noutros países. Trátase dun grupo heteroxéneo, con predominio de mulleres, pero a súa situación clínica e funcional é significativamente peor que a dos homes; non hai constancia dunha relación entre os parámetros hematológicos e nutricionais e o nivel de dependencia funcional dos centenarios. Estes resultados, aínda que non son estatisticamente significativos (polo pequeno tamaño da mostra e a elevada dispersión dalgúns parámetros) suxiren con todo que o peor estado funcional pode estar relacionado con procesos de inflamación crónica e desnutrición.
